Ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc là một trong những khó khăn về chuyên môn kỹ thuật đối với công tác phòng chống bệnh sốt rét hiện nay. Khi thuốc điều trị không đáp ứng hiệu lực ở một giai đoạn của ký sinh trùng thì cũng thường không đáp ứng ở các giai đoạn khác. Khi ký sinh trùng kháng lại với một loại thuốc sốt rét thì chúng có thể duy trì suốt vòng đời, truyền sang cho đời sau, dễ dàng có sự kháng chéo và có khả năng gây cho muỗi truyền bệnh tăng nhiễm ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc. Cần biết nguyên nhân, hậu quả của ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc để thực hiện các biện pháp phòng chống.
Nguyên nhân ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc
Ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc xảy ra do các nguyên nhân chủ yếu như áp lực của thuốc điều trị, sinh thái của con người với sự di biến động dân và sự tiếp nhận mầm bệnh của muỗi truyền bệnh tại địa phương.
Áp lực thuốc điều trị là nguyên nhân chủ yếu làm cho ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc. Trên thực tế, khi dùng nhiều một loại thuốc điều trị sốt rét trong một khoảng thời gian dài đối với một đối tượng lớn trong quần thể dân cư sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho chủng ký sinh trùng bị biến dị, hiện tượng kháng thuốc tự nhiên dần dần tăng lên, thay thế những chủng nhạy bị tiêu diệt dần; trường hợp này gọi là quá trình sàng lọc của áp lực thuốc. Gene nhạy và gene kháng thuốc của ký sinh trùng Plasmodium falciparum là một phức hợp đã được chứng minh nếu đạt đơn dòng thì có đáp ứng khác nhau đối với thuốc sốt rét vì ký sinh trùng sốt rét có dòng nhạy, dòng kháng. Ngoài ra, khi dùng nhiều một loại thuốc trong một thời gian dài; nhất là dùng thuốc bừa bãi, không đủ liều đối với các trường hợp bệnh nhân bị sốt rét sơ nhiễm do nhiễm loại ký sinh trùng Plasmodium falciparum có mật độ cao, khó có thể diệt hết thì chủng ký sinh trùng này dễ thích nghi dần với thuốc; đặc biệt là loại thuốc kháng folic và kháng folinic theo cơ chế kháng plasmid và được gọi là quá trình thích nghi của ký sinh trùng dưới áp lực thuốc. Đối với một số thuốc điều trị sốt rét sử dụng phổ biến, hiện tượng ký sinh trùng kháng thuốc có thể mất đi sau một thời gian ngừng dùng loại thuốc đó.
Sinh thái con người và vấn đề giao lưu di biến động dân cư cũng có khả năng ảnh hưởng đến hiện tượng ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc. Ký sinh trùng thường phát sinh, phát triển ở những nơi có nhiều nguồn bệnh, mật độ ký sinh trùng cao; nhất là đối với các đối tượng quần thể dân cư chưa có miễn dịch mới đi vào vùng sốt rét lưu hành nặng. Ngoài ra, ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc cũng có khả năng lan rộng đi xa với nguyên nhân chủ yếu là nguồn bệnh di chuyển vừ vùng này sang vùng khác.
Sự tiếp nhận mầm bệnh của muỗi truyền bệnh sốt rét tại địa phương đã tạo điều kiện thuận lợi cho ký sinh trùng sốt rét phát sinh và phát triển. Trên thực tế, ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc có thể lan đi gần hay đi xa đều do sự di biến động của bệnh nhân và khả năng tiếp nhận mầm bệnh của muỗi truyền bệnh hiện diện tại địa phương. Ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc có khả năng phát sinh, phát triển, bám rễ vào một địa phương nào đó khi chủng ký sinh trùng kháng thuốc hoàn thành được chu kỳ phát triển hữu tính trong cơ thể muỗi truyền bệnh tại địa phương; có nghĩa là từ khi muỗi truyền bệnh chích đốt máu, tiếp nhận thể giao bào đực và giao bào cái của ký sinh trùng vào dạ dày muỗi cho đến khi phát triển thành thể thoa trùng ở tuyến nước bọt muỗi. Từ đây, muỗi có khả năng chích đốt máu người lành truyền bệnh với chủng ký sinh trùng đã kháng thuốc. Trong thực tiễn, các nhà khoa học đã nghiên cứu và ghi nhận loài muỗi truyền bệnh sốt rét Anopheles dirus có khả năng làm lan truyền mạnh chủng ký sinh trùng sốt rét Plasmodium falciparum kháng thuốc.
Hậu quả ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc
Ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc gây nên những hậu quả khá lớn cho công tác điều trị nói riêng và công tác phòng chống sốt rét nói chung. Chúng là một trong những khó khăn về chuyên môn kỹ thuật trong phòng chống sốt rét. Ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc làm cho việc điều trị tiệt căn mầm bệnh sốt rét gặp nhiều khó khăn, hạn chế. Vì vậy, bệnh sốt rét sẽ có diễn biến lâm sàng nặng hơn, kéo dài dai dẳng, tái phát nhiều đợt; tỷ lệ chuyển từ sốt rét thể thông thường thành sốt rét ác tính cao hơn và tỷ lệ tử vong do sốt rét cũng tăng cao.
Đối với các trường hợp dịch sốt rét xảy ra với sự lây truyền tại chỗ của chủng ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc, việc phòng chống dịch khó thực hiện và khó thanh toán vì nguồn bệnh sốt rét, cụ thể là ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc khó giải quyết một cách có hiệu quả. Đồng thời tỷ lệ muỗi truyền bệnh bị nhiễm ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc sẽ tăng lên và nguy cơ ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc có khả năng lan rộng ra các vùng khác qua trung gian của muỗi truyền bệnh.
Hậu quả thiệt hại về mặt kinh tế trong thực tiễn đã chứng minh số ngày công lao động của người bệnh bị mất đi vì phải mất nhiều thời gian điều trị dài ngày do ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc, chữa trị không đáp ứng hiệu quả, bệnh không chóng khỏi. Đồng thời số tiền chi phí cho công tác điều trị bệnh nhân do mất nhiều ngày nên khá tốn kém. Ngoài ra, khi có hiện tượng ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc; để khắc phục thực trạng khó khăn, công tác nghiên cứu, sản xuất thuốc điều trị chống kháng để thay thế các loại thuốc thông thường đã kháng cũng sẽ mất nhiều thời gian với một số chi phí khá lớn về tài chính.
Khuyến nghị
Mỗi quốc gia, mỗi khu vực cần xây dựng cho mình một chiến lược sử dụng thuốc điều trị sốt rét một cách hợp lý, có hiệu quả; chủ động can thiệt hiện tượng ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc bằng các loại thuốc dự trữ có hiệu lực cao để sẵn sàng thay thế. Hiện nay các nhà khoa học đang phải đối mặt với tình hình ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc có khả năng phát sinh, phát triển và lan rộng nên việc nghiên cứu, sản xuất các loại thuốc chống kháng hiệu quả là một yêu cầu bắt buộc, thường xuyên để sẵn sàng đối phó với cuộc chiến chống lại bệnh sốt rét trên toàn cầu. Chủ đề của Ngày Thế giới Phòng chống sốt rét 25 tháng 4 năm 2013 là “Đầu tư cho tương lai, đánh bại bệnh sốt rét”; việc đầu tư để nghiên cứu, sản xuất thuốc điều trị sốt rét chống kháng cũng cần được đặt ra trong tương lai khi nguyên nhân và hậu quả của ký sinh trùng sốt rét kháng thuốc đã nhận biết rõ.