Ngày 27 tháng 6 năm 2022

Sốt rét là căn bệnh giết người hàng đầu đối với trẻ em dưới 5 tuổi ở châu Phi. Nhưng các thử nghiệm về một loại vắc-xin mới cho thấy có thể chấm dứt số ca tử vong.

Khi Annah Kadhenghi có đứa con đầu lòng vào năm ngoái, cô đặt tên cho conlà Brighton Ushindi Baraka: barakatrong tiếng Swahili có nghĩa là “phúc lành”, ushindi có nghĩa là chiến thắng. Tháng trước, khi mới 7 tháng tuổi, Brighton đã đối mặt với cuộc chiến đầu tiên chống lại kẻ thù gây ra bệnh dịch cho hàng triệu người nghèo nhất thế giới: bệnh sốt rét.

Cô Kadhenghi, giáo viên ở Kilifi, miền đông Kenya nói: “Thằng bé sốt rất cao, nôn ói. Tôi đã đưa bé đến bệnh viện”. Brighton đã chiến thắng căn bệnh do muỗi truyền này, và bây giờ đang ngồi hài lòng trong phòng khám kiểm tra cân nặng ở bệnh viện Kilifi.

Theo Tổ chức Y tế Thế giới, hơn 600.000 người dân ở châu Phi trong năm 2020 và khoảng 12.500 người riêng ở Kenya thì không được may mắn như vậy. Trên khắp châu lục, sốt rét vẫn còn là căn bệnh gây chết người hàng đầu đối với trẻ em dưới 5 tuổi. Vì vậy, Kadhenghi cảm thấy nhẹ nhõm khi nghe có thể sẽ sớm có một loại vắc-xin hiệu quả. Cô nói: “Nhiều người đang bị sốt rét ở khu vực này. Vì vậy, tôi nghĩ đó sẽ là một điều rất tốt.”

Các nhà khoa học tại Viện Jenner thuộc Đại học Oxford – nơi sáng chếra vắc-xin Covid AstraZeneca – hy vọngcô Kadhenghi, và những người khác như cô, sẽ không phải chờ đợi lâu. WHO đã chấp thuậncho sử dụng rộng rãimột mũi tiêm phòng bệnh sốt rét, và sẽ sớm có một mũi tiêm thứ hai, điều mà những người đang nghiên cứu cho rằng rất đáng để chờ đợi.

Các bà mẹ đang cùng con chờ kiểm tra y tế tại khoa chăm sóc sức khỏe bà mẹ trẻ em ở Bệnh viện Hạt Kilifi, Kilifi, Kenya.
Ảnh: Luis Tato for the Guardian

Vắc xin RTS,S được WHO bật đèn xanh vào năm ngoái cho hiệu quả ở mức độ khiêm tốn, có khả năng ngăn ngừa40% số ca mắc sốt rét và 29% ca nặng; tuy nhiên, vắc-xinmới R21là vắc-xin đầu tiên vượt qua mục tiêu 75% của WHO về khả năng phòng ngừa nhiễm bệnh. Trong một thử nghiệm năm 2019 ở Burkina Faso, nó đã chứng minh hiệu quả ở mức cao 77%, kết quả hy vọng sẽ được lặp lại khi kết thúc thử nghiệm lớn hơn đối với R21 ở bốn quốc gia châu Phi.

Annah Kadhengi đang bế con trai của mình Brighton Ushindi Baraka, cậu bé đã khỏi bệnh sốt rét

Viện Huyết thanh của Ấn Độ, công ty sản xuất vắc-xin lớn nhất thế giới, sẵn sàng cung cấp ít nhất 200 triệu liều vắc-xin hàng năm – quy mô cần thiết để chiến thắng bệnh sốt rét. Trong năm 2020, châu Phi đã ước tính có 228 triệu ca mắc sốt rét, chiếm khoảng 95% trong tổng số ca mắc trên thế giới.

Mainga Hamaluba, người đứng đầunghiên cứu lâm sàng tại Kemri-Wellcome Trust ở Kilifi và là nghiên cứu viên chính ở thử nghiệm Pha III, cho biết theo dõi quá trình tiến triển của R21thật đáng ngạc nhiên. Trong năm 2017, khi bà trở về Kenya sau chuyến tập huấn ở Anh, nó chỉ là một trong số những ứng viên vắc-xin đầy hứa hẹn. Nó trông như “một chút đột phá về niềm tin” (“a bit of a leap of faith”)– cho đến khi chúng tôi thấydữ liệu từ thử nghiệm Pha II.”

Các nhà khoa học Kenya làm việc trong các labo miễn dịch học và vi sinh học tại Kemri Wellcome Trust ở Kilifi.

Khi các kết quả được hiển thị trước mắt bà và các đồng nghiệp, bà nhớ lại: “Dữ liệu được hiện ra. Và … bạn nổi da gà. Nó hoàn toàn phi thường. Giờ vẫn vậy.” Vào thời điểm đó, trước khi thế giới chứng kiến tốc độ mà vắc-xin Covid được phát triển và sản xuất, ý tưởng rằng R21 sẽ được phê duyệt vào năm 2023 có vẻ đầy tham vọng. Hamaluba nói tiếp: “Rồi khi bạn thấy điều đó, và bạn nghĩ: trời ơi, điều này có thể khả thi”.

Hamaluba cho biết nếu được hỗ trợ đầy đủ kinh phí, mũi vắc-xin này có thể cứu “nhiều mạng sống theo cấp số nhân”. Nó không thể được xem là vũ khí duy nhất trong kho vũ khí: nó sẽ không có nghĩa là sự kết thúc sớm của màn tẩm hóa chất, hay thuốc điều trị sốt rét. “Nhưng nó khá tuyệt vời.”

Mainga Hamaluba, người đứng đầu nghiên cứu lâm sàng tại Kemri-Wellcome Trust.

Adrian Hill, Giám đốc Viện Jenner, người đã ủng hộ vắc-xin này từ lâu tin rằng R21 có thể làm giảm đáng kể số ca tử vong từ năm sau và lên đến 75% đến năm 2030. Ông nói rằng: “Nếu thuận lợi, những năm 2030 có thể chứng kiến sốt rét giảm từ một kẻ giết người nguy hiểm thành nguyên nhân tử vong nhỏcục bộ hơn”. Ông tin rằng thế giới có thể đạt được mục tiêu cuối cùng là thanh toán sốt rét vào năm 2040.

Công cuộc nghiên cứu vắc-xin đã được một thế kỷ. Plasmodium falciparum, loài ký sinh trùng sốt rét nguy hiểm nhất, vô cùng phức tạp, với hơn 5.000 gen, có kĩ năng lẩn tránh hệ miễn dịch của con người. George Warimwe, nhà nghiên cứu vắc-xintại Kemri-Wellcome cho biết: “Xác định rõ gót chân Achilles là gìcòn khó khăn hơn (so với vi rút). Đó là một trong những lý do tại sao mất nhiều thời gian như vậy.”

Ngoài sự phức tạp về mặt sinh học, Warimwe nghi ngờ có những lý do khác đằng sau sự chờ đợi lâu nay đối với một mũi vắc-xin. Ông nói:“Chúng tôi hiểubiết về dịch tễ học sốt rét nhiều hơn một số bệnh mới nổi. Tôi không thể không nghĩ về Covid. Nhưng sốt rét vẫn tiếp tục giết chết rất nhiều người, rất nhiều trẻ em ở châu Phi. Sốt rét nên được ưu tiên giống như Covid, nhưng tiếc là điều đó không xảy ra.”

Nhà nghiên cứu vắc-xin, George Warimwe: “Rất nhiều người chết do sốt rét”

Ông nói rằng một loại vắc-xin chứng minh hiệu lực bảo vệ cao, nên được xem xét cấp phép khẩn cấp của WHO giống như vắc-xin Covid. Ông đặt ra câu hỏi: “Đây là điều cần thiết (“fits that bill”), vậy tại sao nó không xảy ra?”

Công tác ứng phó với đại dịch gây thắc mắc cho cộng đồng ở Kilifi, một thị trấn ven biển yên bình có được một đơn vị nghiên cứu sức khỏe tầm cỡ thế giới - hợp tác giữa Viện Nghiên cứu Y học Kenya (Kemri), Wellcome Trust và Đại học Oxford - đóng trên địa bàn vào năm 1989. Mary Mwangoma, điều phối viên cộng đồng tại Kemri-Wellcome Trust, nhớ lại khi các nhân viên trở lại làm việc sau lệnh phong tỏa ở Kenya, nhóm điều phối viên cộng đồng của đơn vị này đã phải đối mặt những câu hỏi khó xử.

Cô nói: “Người dân trong cộng đồng đã hỏi …tại sao có vắc-xin [Covid] này nhanh như vậy trong khi có những bệnh khác như HIV và sốt rét đã nghiên cứu khá lâu và vẫn chưa có vắc-xin?” Trong khi người dân địa phương đánh giá cao công việc mà các nhà nghiên cứu đang thực hiện, “họ thực sự ước rằng có một giải pháp lâu dài” đối với sốt rét, một mối đe dọa lớn hơn nhiều ở đây so với Covid.

Nằm sâu trong vùng nông thôn xanh mát, ngôi làng Junju đã chứng kiến hơn 5.000 trường hợp mắc bệnh sốt rét trong năm nay. Số ca mắc được báo cáo trên bảng đen bên ngoài trạm y tế: Tháng 1: 1.708 ca, Tháng 2: 655 ca, Tháng 3: 1.283 ca. Stephen Chakaya, nhân viên y tế nói: “Sốt rét là căn bệnh phổ biến nhất mà chúng tôi gặp phải nơi này - bạn có thể xem số ca mắc bệnh ở đây” Anh cho biết con số sẽ đạt đỉnh vào cuối mùa mưa trong tháng Bảy. "Chúng tôi có thể thấy hơn 50 trường hợp trong một ngày."

Một cậu bé đi bộ từ trường về nhà ở Junju, Hạt Kilifi. Khu vực ven biển nhiệt đới là khu vực lan truyền cao đối với sốt rét.

Bên ngoài trạm y tế, các bà mẹ đợi con mình được khám. Một đứa trẻ đang khóc. Một con gà đang nấp trong bụi. Trên bức tường sơn bị loang lổ có viết: “Tầm nhìn: một quốc gia không còn những căn bệnh có thể phòng tránh được.”

Junju, nơi sinh sống của gần 8.000 người, trong đó có hơn 1.000 trẻ em dưới 5 tuổi, là khu vực lây truyền sốt rét cao,cũng như phần lớn các vùng nhiệt đới nhấp nhô trên bờ biển Kenya.

Mọi thứ được cải thiện đáng kể trong 2 thập kỷ qua: hầu hết trẻ em ngủ dưới màn tẩm, và hầu hết các ca mắc mà Chakaya thấy đều ở mức nhẹ và trung bình. Tại trung tâm y tế, các bác sĩ dùng test chẩn đoán nhanh để phát hiện sốt rét trong vòng chưa đầy 20 phút.

Nhưng bất kỳ ai trên 30 tuổi ở đây cũng có thể nhớ những gì đã từng xảy ra và họ không cho là điều hiển nhiên. Vào những năm 1980 khi còn là một đứa trẻ sống ở Junju, Peter Chitsao nói rằng tử vong do sốt rét là phổ biến. “Bạn có thể thấy một đứa trẻ được đưa đến thầy thuốc (thầy lang) – người ta thường gọi ông ấy như vậy. Và sau đó đứa trẻ sẽ chết.”

Mwangoma nhớ lại lúc bị ngứa da, đắng miệng và những cơn ác mộng thời thơ ấu khi uống thuốc chloroquine: “Chúng tôi đã gọi nó là malariaquine”.

Một nhân viên y tế cộng đồng kiểm tra mạch cho con trai của cô Mama Raheli,
cậu bé đã tham gia vào thử nghiệm vắc-xin sốt rét tại trung tâm y tế Junju

Những gì trải qua tại Junju được phản ánh qua các thống kê: trên toàn cầu, tử vong sốt rét giảm đều đặn từ năm 2000-2019, từ 896.000 trong năm 2000 xuống 558.000 trong năm 2019. Đến năm 2015, tỷ lệ tử vong giảm một nửa so với 2000. Giáo dục sức khỏe có mục tiêu tốt hơn và đầu tư nhiều hơn cho khoa học có nghĩa là càng ngày càng có nhiều trẻ em tránh được những điều tồi tệ hơn.

Tuy nhiên, từ năm 2018, tiến độ bị đình trệ, và trong năm 2020, các dịch vụ bị gián đoạn do đại dịch Covid, tử vong sốt rét lần đầu tiên tăng lên trong nhiều thập kỷ, cho thấy những thành tựu mong manh dễ dàng bị phí phạm như thế nào. Người ta lo sợ tình trạng kháng thuốc/hóa chất ngày càng gia tăng – ký sinh trùng kháng thuốc và muỗi kháng hóa chất.

Một nhà khoa học đang nghiên cứu trên mẫu xét nghiệm tại miễn dịch học và vi sinh học

Vì vậy một loại vắc-xin có thể ra đời đúng lúc. Các nhà khoa học hy vọng R21 có khả năng thay đổi cuộc chơi, nếu được hỗ trợ kinh phí. Theo WHO, sự đình trệ của tiến trình sốt rét đi kèm với khoảng cách càng lớn giữa những gì được cần và những gì các quốc gia tài trợ giàu có như Anh đang đầu tư. Đến năm 2020, khoảng cách đã lên tới 3,5 tỷ đô la.

Liệu chính quyền của Boris Johnson có cam kết đảm bảo nghiên cứu sẽ được chuyển thành hành động? Một tín hiệu quan trọng sẽ đến vào mùa thu này khi nước Anh đưa ra cam kết Quỹ Toàn cầu - cơ quan cung cấp hơn một nửa tài chính quốc tế cho các chương trình sốt rét. Theo Malaria No More Anh quốc, Quỹ Toàn cầu cho biết để quay trở lại đúng hướng sau đại dịch Quỹ này cần được tài trợ tăng thêm 30%, điều này đòi hỏi nước Anh phải tăng khoản đóng góp từ 1,46 tỷ đô lên 1,8 tỷ đô.

Hiện tại, các nhà khoa học tại Kemri-Wellcome vẫn tập trung vào thử nghiệm Pha 3, trong đó tại Kenya có 600 trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ, một nửa số đó là từ Junju, đãđược tiêm 3 liều vắc-xin cách nhau 4 tuần. Vào mùa thu, một năm sau mũi tiêm đầu tiên, bọn trẻ sẽ được tiêm mũi tăng cường. Trên khắp Tanzania, Burkina Faso, Mali và Kenya, có tổng cộng 4.800 trẻ em tham gia.

Chakaya cho biết họ gặp rất ít khó khăn khi tìm kiếm những người tham gia thử nghiệm. Anh nói: “Mọi người đều lạc quan về việc có vắc-xin sốt rét. Sốt rét là nguyên nhân gây tử vong hàng đầu cho trẻ dưới 5 tuổi và phụ nữ có thai, vì vậy đối với cộng đồng khả năng vắc-xin sắp ra đời là đủ động lực”.

Sự nhiệt tình chỉ là một phần đối với đối với Mwangoma và nhóm liên lạc viên cộng đồng của cô, những người cố gắng làm việc một cách khéo léo và trân trọng hướng tới thu hút mọi người vào những gì các nhà nghiên cứu đang làm và giảng giải khoa học. Johnson Masha, một điều phối viên cộng đồng làm việc với Mwangoma, khi thảo luận về một thử nghiệm, nói: “chúng tôi nói về lòng vị tha. Đó là bạn hướng tới việc làm điều tốt đẹp vì lợi ích của xã hội ”.

Hill,người đã dành sự nghiệp của mình cho nghiên cứu sốt rét, hơi lệch hướng sang Covid mà vì vậy ông đã được phong tước hiệp sĩ danh dự,nói rằng đơn vị Kemri tại Kilifi đóng vai trò quan trọng trong phát triển R21 – từ là nơi đầu tiên tại châu Phi thử nghiệm vắc-xin, phát hiện “nó an toàn tuyệt đối và đáp ứng miễn dịch mạnh ở người lớn và trẻ em”, đếnphát triển lên ở pha III.

Các bà mẹ đang đợi để khám con của mình tại Trạm Y tế Junju, Kilifi, nơi người dân lạc quan về một vắc-xin sốt rét mới.

Đối với Hamaluba, tầm quan trọng của nhóm nghiên cứu do châu Phi đứng đầu gắn với cộng đồng châu Phi không thể bị đánh giá thấp. “Đó phải là các nhà khoa học dongười châu Phi đứng đầu nghiên cứu về các bệnh quan trọng ở khu vực mà họ sống và làm việc. Nó phải như vậy. “Bởi vì nếu không mọi thứ sẽ mất.” Các nhân viên tại Kemri đang tham gia “cuộc đối thoại liên tục” với cộng đồng.

Tại Junju, Khadija Mcharo Kapitao, 32 tuổi, ngồi với con của mình đợi để vào khám. Cô nhớ căn bệnh sốt rét mà cô đã trải qua khi còn nhỏ, tái nhiễm 2 hoặc 3 lần trong một năm với các triệu chứng “ớn lạnh, đau bụng, đau lưng, nôn ói”. Nhưng cô không phải lo lắng như vậy đối với ba đứa trẻ của mình vì chúng đã được ngủ dưới màn. Cô đã nghe rất nhiều về mũi tiêm vắc-xin. “Khi nào có vắc-xin tôi sẽ đưa con gái mình đi tiêm.”

Trên bảng đen của trạm y tế, cột bên trái liệt kê tất cả các thuốc tiêm chủng thông thường mà trẻ em trong làng có thể tiêm đểphòngngừa các bệnh như bệnh bạch hầu và viêm gan A. Cột bên phải có những con số được chẩn đoán với 3 căn bệnh gây tử vong hàng đầu cho trẻ em: sốt rét, viêm phổi, và tiêu chảy. Có lẽ trong tương lai không quá xa, ít nhất thêm một căn bệnh sẽ xuất hiện cột bên trái. Juliana Wambua, quản lý nghiên cứu thực địa của Kemri-Wellcome nói rằng: “Chúng tôi hy vọng. Và chúng tôi hy vọng sẽ rất sớm.”

Các nội dung khác »

---