Một trong các kỹ thuật chuyên môn của công tác phòng chống sốt rét là thực hiệnđiều tra muỗi truyền bệnh tại thực địa bằng những phương pháp quy định. Cán bộ, nhân viên côn trùng học thường tiến hành bắt muỗi trú đậu trong nhà ban ngày, đậu trong nhà ban đêm và ngoài nhà ban ngày, ở chuồng gia súc ban đêm, mồi người trong nhà và ngoài nhà ban đêm, bẫy màn ban đêm, bẫy đèn ở trong nhà và ngoài nhà ban đêm. Vậy các phương pháp điều tra này có ý nghĩa như thế nào?
Họ muỗi Culicidae có khoảng 3.200 loài muỗi được chia thành 3 họ phụ là Toxorhynchitinae, Anophelinae và Culicinae. Các giống muỗi có vai trò y học quan trọng đều thuộc họ phụ Anophelinae, giống Anopheles; họ phụ Culicinae, giống Aedes và Culex. Trên thế giới có khoảng 420 loài muỗi thuộc giống Anopheles, trong đó có khoảng 70 loài là trung gian truyền bệnh sốt rét cho người trong điều kiện tự nhiên. Ở Việt Nam, cho đến nay các nhà khoa học đã phát hiện có trên 60 loài muỗi Anopheles. Trên thực tế, có một số loài là phức hợp loài hoặc nhóm loài bao gồm nhiều loài thành viên như Anopheles maculatus là một phức hợp loài với ít nhất 10 loài thành viên, Anopheles minimus là một phức hợp với 2 loài thành viên là Anopheles minimus và Anopheles harrisoni.
Phương pháp điều tra bắt muỗi trú đậu trong nhà ban ngày
Nhiều loài muỗi Anopheles sau khi đốt máu người hoặc động vật sẽ tìm vị trí thích hợp trong nhà để trú đậu ban ngày và thực hiện việc tiêu máu, phát triển trứng. Bắt muỗi trú đậu ban ngày trong nhà để xác định những loài muỗi có tập tính đậu trong nhà ban ngày; mật độ các loài muỗi đậu trong nhà ban ngày; loại vật liệu làm tường vách muỗi thích đậu; vị trí, độ cao tường vách nơi muỗi thường trú đậu. Các thông tin ghi nhận giúp cho những nhà khoa học thực hiện mục đích thu thập những thông tin cần thiết để làm cơ sở lựa chọn, chỉ định biện pháp phòng chống muỗi truyền bệnh phù hợp. Trên thực tế, nhiều loài muỗi Anopheles thường có tập tính đậu ngoài nhà trong thời kỳ diễn ra quá trình tiêu máu và phát triển trứng. Tuy nhiên cũng có không ít loài muỗi Anopheles lại tìm vị trí thích hợp trong nhà để thực hiện chu kỳ tiêu sinh máu và phát triển trứng. Vì vậy, điều tra bắt muỗi trú đậu trong nhà ban ngày nhằm thu thập những con muỗi có tập tính đậu trong nhà sau khi đốt máu để nghiên cứu.
Phương pháp bắt muỗi đậu trong nhà ban đêm
Những loài muỗi Anopheles có tập tính trú đậu trong nhà ban ngày sẽ đậu lại trong nhà ban đêm sau khi đã đốt máu. Một số loài muỗi Anopheles khác lại có tập tính đậu ngoài nhà ban ngày nhưng ban đêm bay vào trong nhà và đậu trên tường, vách một khoảng thời gian nhất định để rình mồi hoặc tạm nghỉ sau khi đã đốt no máu trước khi bay ra ngoài nhà. Vì vậy phương pháp bắt muỗi đậu trong nhà ban đêm có mục đích xác định những loài muỗi Anopheles có tập tính trú đậu trong nhà ban đêm; xác định các loài muỗi Anopheles có tập tính đậu rình mồi trước khi đốt máu hoặc đậu nghỉ trong nhà sau khi đốt máu; xác định những vị trí và các loại vật liệu mà muỗi thường đậu ban đêm; đồng thời thu thập muỗi Anopheles phục vụ cho các nghiên cứu khác. Các loài muỗi Anopheles đậu trong nhà ban đêm bao gồm những loài muỗi sau khi đốt máu, chúng đậu lại trong nhà ban đêm và ban ngày tiếp tục đậu lại trong nhà để thực hiện chu kỳ tiêu máu, phát triển trứng. Ngoài ra, còn có những loài có thói quen đậu nghỉ trong nhà một thời gian ngắn sau khi đã đốt máu hoặc đậu rình mồi trước khi đốt máu. Phương pháp điều tra bắt muỗi trong nhà ban đêm có mục đích là thu thập những loài muỗi có 1 cho đến 3 tập tính trú đậu trong nhà ban đêm; xác định các loài muỗi Anopheles có tập tính đậu rình mồi trước khi đốt máu hoặc đậu nghỉ trong nhà sau khi đốt máu; xác định những vị trí và các loại vật liệu mà muỗi thường đậu ban đêm.
Phương pháp điều tra bắt muỗi đậu ngoài nhà ban ngày
Một số loài muỗi Anopheles ban đêm bay vào nhà tìm người để đốt máu và trú đậu trong nhà ban ngày để thực hiện quá trình tiêu máu, phát triển trứng. Bên cạnh đó, một số loài muỗi Anopheles ban đêm bay vào nhà đốt người nhưng sau khi đốt máu chúng bay ra ngoài trú đậu. Đồng thời có một số loài muỗi Anopheles đốt mồi ngoài nhà ban đêm và trú đậu ngoài nhà ban ngày. Phương pháp điều tra bắt muỗi đậu ngoài nhà ban ngày nhằm mục đích xác định những loài muỗi Anopheles trú đậu ngoài nhà do tập tính hoặc do tác động của các loại hóa chất diệt côn trùng bằng tác dụng xua và kích thích; thu thập muỗi để sử dụng cho các nghiên cứu khác nhau như xác định máu của vật chủ trong dạ dày muỗi, thành phần loài muỗi trú đậu ngoài nhà, tỷ lệ nhiễm ký sinh trùng sốt rét ở muỗi; xác định những vị trí ngoài nhà muỗi thích trú đậu ban ngày. Tập tính trú đậu khác nhau giữa các loài muỗi, thậm chí giữa các quần thể muỗi của cùng một loài muỗi phân bố ở các vùng địa lý khác nhau. Một số loài muỗi Anopheles lựa chọn nơi thích hợp trong nhà để trú đậu ban ngày. Ngược lại, một số loài muỗi Anopheles khác lại tìm những vị trí nhân tạo hoặc tự nhiên ngoài trời để trú đậu nhằm thực hiện chu kỳ tiêu máu, phát triển trứng. Các vị trí ngoài nhà mà muỗi Anopheles thích trú đậu thường là mặt dưới lá cây, trong các hầm hố, trên thân cây... nhất là dọc theo bờ của các sông, suối.
Phương pháp điều tra bắt muỗi ở chuồng gia súc ban đêm
Một số loài muỗi Anopheles thích đốt máu người, một số loài vừa đốt máu người vừa đốt máu súc vật và một số lài khác lại thích đốt máu súc vật hơn. Cùng với các phương pháp điều tra bắt muỗi khác, phương pháp điều tra bắt muỗi ở chuồng gia súc ban đêm thường có kết quả khá tốt về số lượng cá thể muỗi bắt được cũng như số thành phần loài được thu thập. Phương pháp này được thực hiện nhằm mục đích xác định những loài muỗi thích đốt máu gia súc; cung cấp muỗi cho thử nghiệm đánh giá hiệu lực tồn lưu của hóa chất diệt côn trùng, các thí nghiệm khác và cung cấp muỗi để nuôi trong phòng thí nghiệm phục vụ cho công tác nghiên cứu.
Mặc dù muỗi Anopheles bị thu hút bởi nhiều loài súc vật khác nhau nhưng mỗi loài muỗi Anopheles chỉ lựa chọn một số vật chủ ưa thích để đốt máu. Phương pháp điều tra bắt muỗi ở chuồng gia súc ban đêm dựa theo nguyên lý của các yếu tố này; những loài muỗi Anopheles thích đốt máu trâu, bò sẽ bị thu hút và chúng bay về phía chuồng trâu, bò để đốt máu. Vì vậy phương pháp điều tra bắt muỗi ở chuồng gia súc ban đêm rất có kết quả và đáp ứng được yêu cầu của các thử nghiệm đòi hỏi phải có một số lượng lớn muỗi trong một thời gian ngắn.
Phương pháp điều tra bắt muỗi bằng mồi người trong nhà, ngoài nhà ban đêm
Muỗi Anopheles cái nhiễm ký sinh trùng sốt rét khi hút máu người có ký sinh trùng sẽ truyền ký sinh trùng ở giai đoạn thoa trùng cho người khác thường xảy ra khi chúng hút máu. Vì vậy mật độ muỗi đốt người là một chỉ số quan trọng để đánh giá vai trò truyền bệnh sốt rét của muỗi. Phương pháp điều tra bắt muỗi bằng mồi người nhằm mục đích cung cấp các thông tin có liên quan như xác định những loài muỗi ưa đốt máu người và mật độ hoạt động của các loài muỗi ưa đốt máu người; thời gian đốt máu người và địa điểm đốt máu người ở trong nhà hay ngoài nhà; xác định vai trò dịch tễ của các loài muỗi truyền bệnh. Mỗi loài muỗi Anopheles có tập tính lựa chọn vật chủ để đốt máu. Có loài muỗi thích đốt máu động vật, một số loài muỗi khác lại ưa đốt máu người hơn; đồng thời cũng có một số loài muỗi đốt máu cả động vật và người tùy theo sự hiện diện phong phú của một trong số các vật chủ. Hoạt động tìm mồi đốt máu của các loài muỗi Anopheles hầu như chỉ diễn ra vào ban đêm. Với những đặc điểm đã nêu, phương pháp điều tra bắt muỗi bằng mồi người trong nhà và ngoài nhà ban đêm rất cần thiết cho các nhà khoa học vì phản ánh khá chính xác số loài muỗi và số lượng cá thể của mỗi loài muỗi đốt máu người. Căn cứ trên kết quả thu thập được qua phương pháp điều tra bắt muỗi bằng mồi người trong nhà và ngoài nhà ban đêm có thể tiên lượng được nguy cơ lan truyền bệnh sốt rét ở thực địa của điểm điều tra nghiên cứu.
Phương pháp điều tra bắt muỗi bằng bẫy màn
Phương pháp điều tra bắt muỗi bằng mồi người trực tiếp đòi hỏi phải có nhiều người cùng tham gia và người làm mồi để bắt muỗi thường dễ có nguy cơ bị mắc bệnh sốt rét do nghề nghiệp. Phương pháp điều tra bắt muỗi ở chuồng gia súc cũng có hạn chế vì thường chỉ bắt được những con muỗi đậu chung quanh chuồng mà không bắt được muỗi đang đốt máu gia súc vì khó tiếp cận; nhất là đối với những con trâu, bò hung dữ khá nguy hiểm. Trong một số trường hợp nhất định, phương pháp điều tra bắt muỗi bằng bẫy màn có người hoặc có gia súc làm mồi có thể sử dụng để thay thế phương pháp mồi người bắt muỗi trực tiếp hoặc bắt muỗi ở chuồng gia súc. Phương pháp điều tra bắt muỗi bằng bẫy màn có người làm mồi có mục đích cung cấp các thông tin như xác định những loài muỗi ưa đốt máu người; mật độ các loài muỗi ưa đốt máu người; thời gian đốt máu người trong đêm và vai trò dịch tễ của các loài muỗi. Phương pháp điều tra bắt muỗi bằng bẫy màn có gia súc làm mồi có mục đích xác định thành phần loài muỗi Anopheles; xác định những loài muỗi ưa đốt máu gia súc; cung cấp số lượng muỗi cho thử nghiệm sinh học để đánh giá hiệu lực tồn lưu của hóa chất diệt côn trùng và mức độ nhạy cảm của muỗi đối với hóa chất diệt côn trùng; đồng thời cung cấp số lượng muỗi để nuôi trong phòng thí nghiệm nhằm phục vụ cho các nghiên cứu khác nhau. Muỗi cái Anopheles có khả năng tìm người hoặc các loại động vật để đốt máu. Nhiều loài muỗi truyền bệnh đốt máu cả người và động vật, một số loài muỗi lại ưa đốt máu động vật và một số loài muỗi khác thì thích đốt máu người hơn. Các loài muỗi truyền bệnh nói riêng và các loài muỗi Anopheles nói chung bị thu hút bởi nhiều loài súc vật khác nhau, kể cả con người. Vì vậy việc sử dụng phương pháp điều tra bắt muỗi bằng bẫy màn có người hoặc có gia súc làm mồi được căn cứ vào yếu tố đặc thù này.
Phương pháp điều tra bắt muỗi bằng bẫy đèn ở trong nhà, ngoài nhà
Việc sử dụng phương pháp điều tra bắt muỗi bằng bẫy đèn căn cứ vào đặc điểm của nhiều loài muỗi hoạt động về ban đêm bị thu hút bởi một số nguồn ánh sáng khác nhau. Đây cũng là một phương pháp thu thập muỗi rất có kết quả đối với những loài muỗi có đặc tính hướng quang dương. Mục đích của phương pháp điều tra bắt muỗi bằng bẫy đèn nhằm cung cấp dẫn liệu về thành phần loài muỗi, một số chỉ số như mật độ hoạt động của muỗi... để xác định sự phân bố và đánh giá hiệu quả của các biện pháp phòng chống muỗi truyền bệnh; cung cấp dẫn liệu để đánh giá biến động theo không gian và thời gian về khả năng hoạt động của quần thể các loài muỗi. Phần lớn các loài muỗi hoạt động về ban đêm đều bị thu hút bởi một số loại ánh sáng nhất định. Vì vậy phương pháp điều tra bắt muỗi bằng bẫy đèn là một phương pháp rất hiệu quả để thu thập muỗi. Đèn bẫy muỗi có thiết kế gọn nhẹ, được các cán bộ, nhân viên côn trùng học dùng nhiều để thu thập muỗi Anopheles là loại bẫy đèn CDC. Ánh sáng do bóng đèn phát ra thu hút muỗi bay vào vùng có luồng gió đẩy xuống từ một cái quạt nhỏ tạo ra và đẩy muỗi xuống trong một cái lồng nhốt muỗi bên dưới.
Việc hiểu ý nghĩa cần thiết
Trong thời gian qua, mặc dù cán bộ, nhân viên chuyên khoa côn trùng học phục vụ công tác phòng chống sốt rét ở trung ương và nhiều địa phương thường xuyên thực hiện các phương pháp điều tra bắt muỗi đã nêu trên một cách khá quen thuộc và hiểu rất rõ ý nghĩa của các phương pháp điều tra này nhưng một số người thuộc các lĩnh vực khác, kể cả lĩnh vực y tế dự phòng chung chưa có điều kiện tiếp xúc với ngành chuyên khoa nên cần biết thêm về ý nghĩa của các phương pháp nầy để chia sẻ với một hoạt động âm thầm, lặng lẽ, nhọc nhằn, vất vả, có nhiều mối hiểm nguy của các nhà khoa học làm công tác phòng chống bệnh sốt rét, phục vụ những yêu cầu cần thiết vì sức khỏe của cộng đồng.