Một trong các kỹ thuật chuyên môn đối với công tác phòng chống sốt rét của cán bộ, kỹ thuật viên làm chuyên khoa côn trùng là phải thực hiện các phương pháp điều tra, giám sát muỗi truyền bệnh sốt rét hiện diện trên thực địa để có cơ sở hỗ trợ việc đánh giá hoạt động của trung gian truyền bệnh và dịch tễ học sốt rét. Trong các phương pháp điều tra, phương pháp mồi người bắt muỗi ban đêm khá vất vả và cũng lắm hiểm nguy vì người thực hiện dễ bị mắc bệnh sốt rét do nghề nghiệp.
Cán bộ, kỹ thuật viên làm công tác côn trùng ở những đơn vị thực hiện nhiệm vụ phòng chống bệnh sốt rét tại các tuyến thường xuyên phải đi thực địa điều tra, giám sát hoạt động của muỗi truyền bệnh để đánh giá và xây dựng kế hoạch thực hiện các biện pháp chuyên môn kỹ thuật can thiệp phù hợp, chính xác, có hiệu quả. Các phương pháp điều tra, giám sát muỗi truyền bệnh theo quy trình kỹ thuật thực hiện là bắt muỗi trú đậu trong nhà ban ngày, bắt muỗi đậu trong nhà ban đêm, bắt muỗi ở ngoài nhà ban ngày, bắt muỗi ở chuồng gia súc ban đêm, bắt muỗi bằng mồi người trong nhà và ngoài nhà ban đêm, bắt muỗi bằng bẫy màn ban đêm, bắt muỗi bằng bẫy đèn ở trong nhà và ngoài nhà ban đêm. Trong các phương pháp điều tra, giám sát muỗi truyền bệnh này; phương pháp bắt muỗi bằng mồi người ở trong nhà và ngoài nhà ban đêm là một kỹ thuật khá vất vã và nguy hiểm vì cán bộ, kỹ thuật viên trực tiếp thực hiện kỹ thuật dễ bị mắc sốt rét do phải tiếp xúc với muỗi nhiễm ký sinh trùng có khả năng truyền bệnh.
 |
Cán bộ côn trùng đang bắt muỗi bằng mồi người ngoài nhà ban đêm |
Mồi người như thế nào?
Đã gọi là mồi người có nghĩa là phải lấy thân mình làm mồi cho muỗi đốt để bắt muỗi. Trong vùng sốt rét lưu hành, cán bộ, kỹ thuật viên làm công tác côn trùng phải chọn trước địa điểm ở trong nhà, ngoài nhà phù hợp theo yêu cầu chuyên môn để chuẩn bị việc thực hiện kỹ thuật mồi người bắt muỗi vào ban đêm. Vào buổi chiều trước khi mồi người bắt muỗi, cán bộ và kỹ thuật viên côn trùng không được sử dụng các loại hóa chất xua côn trùng bôi lên người, quần áo; không tắm rửa bằng các loại xà phòng có mùi thơm mà chỉ được tắm rửa bằng nước sạch bình thường; cán bộ, kỹ thuật viên nữ không được dùng nước hoa vì mùi của xà phòng thơm và nước hoa có tác dụng xua đuổi muỗi, việc mồi người để bắt muỗi sẽ bị sai lệch, không khách quan. Trong quá trình mồi người bắt muỗi, cán bộ và kỹ thuật viên nam không được hút thuốc lá, uống rượu vì khói và mùi thuốc lá, mùi rượu cũng có khả năng xua đuổi muỗi cần bắt. Một vấn đề cần lưu ý là cán bộ, kỹ thuật viên côn trùng không được ngồi ở hiên nhà để mồi người bắt muỗi vì hiên nhà không phải là nơi ở trong nhà mà cũng không phải là nơi ở ngoài nhà nên số liệu thu thập sẽ thiếu chính xác.
 |
Cán bộ côn trùng đang bắt muỗi tại thực địa |
Bắt muỗi như thế nào?
Cán bộ, kỹ thuật viên côn trùng làm mồi bắt muỗi phải ở tư thế ngồi, quần được xắn lên qua gối để hai chân lộ ra; ngồi yên lặng chờ muỗi truyền bệnh bay đến đậu lên chân để đốt máu thì bắt. Khi cảm nhận có muỗi bay đến đậu lên chân hay có cảm giác đang bị muỗi đốt máu hoặc cứ sau một vài phút lại bật đèn pin soi xem có muỗi đậu và đốt máu trên chân hay không để bắt. Lưu ý không được rọi đèn pin trực tiếp và đột ngột vào nơi muỗi đang đậu trên chân để tránh gây kích thích làm cho muỗi bay đi. Vì vậy nên hướng đèn pin ra xa rồi mới bật đèn sáng, sau đó từ từ hướng ánh sáng vào vị trí muỗi đang đậu trên chân cho đến khi nhìn rõ con muỗi thì dừng lại. Nếu phát hiện muỗi truyền bệnh sốt rét đậu trên chân, một tay cầm đèn pin soi, tay kia cầm ống tube chụp lên con muỗi, sau đó di chuyển nhẹ ống tube để muỗi bay vào trong tube; nhanh chóng nhấc miệng tube lên và dùng ngón tay cái hoặc ngón tay trỏ bịt miệng tube lại; lấy một miếng bông gòn không thấm nước để bịt miệng tube. Mỗi tube bắt muỗi nhốt tối đa 4 con muỗi. Muỗi bắt được để riêng theo từng giờ, dùng dây cao su buộc các ống tube đựng muỗi bắt được trong cùng một giờ với nhau. Chú ý loại bỏ, không bắt các loài muỗi khác như Culex, Aedes, Mansonia... không phải là loài muỗi Anopheles truyền bệnh sốt rét. Xử lý muỗi bắt được bằng cách để riêng muỗi được bắt theo từng giờ bắt. Định loại thành phần loài muỗi bắt được, tính mật độ muỗi đốt người. Đồng thời có thể xác định vai trò truyền bệnh của muỗi bằng kỹ thuật mỗ muỗi để khẳng định muỗi đã đẻ hay chưa đẻ, tìm thể thoa trùng của ký sinh trùng sốt rét trong tuyến nước bọt muỗi. Tuy vậy trên thực tế tùy theo yêu cầu, mục đích của việc điều tra, giám sát để tiến hành xử lý muỗi bắt được một cách phù hợp.
 |
Muỗi bắt ngoài thực địa được đưa vào labo nuôi muỗi |
Bắt muỗi để làm gì?
Muỗi Anopheles cái có khả năng truyền được bệnh sốt rét do chúng bị nhiễm ký sinh trùng sốt rét khi đốt máu người có mang mầm bệnh và truyền ký sinh trùng sốt rét ở giai đoạn thể thoa trùng (sporozoites) từ tuyến nước bọt của muỗi sang cho người khi hút máu sau đó. Vì vậy, mật độ muỗi truyền bệnh đốt người là một chỉ số quan trọng để đánh giá vai trò truyền bệnh sốt rét của muỗi. Phương pháp điều tra, giám sát muỗi truyền bệnh bằng kỹ thuật mồi người bắt muỗi sẽ cung cấp những thông tin có liên quan đến những loài muỗi ưa đốt máu người, mật độ muỗi đốt người, thời gian đốt người và địa điểm đốt người ở trong nhà hay ngoài nhà. Ngoài ra còn giúp cho việc xác định vai trò dịch tễ của các loài muỗi truyền bệnh. Mỗi loài muỗi truyền bệnh thường lựa chọn vật chủ thích hợp để chích đốt máu. Có loài muỗi thích đốt máu động vật, có loại lại ưa chích đốt máu người; một số loài khác chích đốt cả máu động vật và máu người tùy theo sự phong phú của một trong số các vật chủ hiện diện. Hoạt động tìm mồi hút máu của các loài muỗi Anopheles truyền bệnh sốt rét hầu như chỉ diễn ra vào ban đêm. Vì vậy phương pháp mồi người bắt muỗi ở trong nhà và ngoài nhà ban đêm rất cần thiết trong kỹ thuật chuyên môn phòng chống sốt rét vì phản ánh khá chính xác thành phần loài và số lượng cá thể của mỗi loài có tập quán đốt máu người. Các nhà khoa học sẽ căn cứ trên kết quả thu nhận được bằng phương pháp mồi người ở trong nhà và ngoài nhà ban đêm để có thể tiên lượng nguy cơ lan truyền bệnh sốt rét ở điểm điều tra, giám sát tại thực địa.
Vất vả và hiểm nguy
Phương pháp mồi người bắt muỗi ban đêm được thực hiện khá vất vả vì cán bộ, kỹ thuật viên côn trùng cần thực hiện việc khảo sát, chọn nhà tại thực địa để bắt muỗi ở địa bàn công tác. Tại mỗi điểm điều tra, giám sát; chọn ít nhất 3 nhà để bắt muỗi. Một nhà ở trung tâm thôn bản, một nhà ở khoảng giữa trung tâm và bìa thôn bản, một nhà ở bìa thôn bản. Nên chọn những nhà có ít nhất hai phòng hoặc hai buồng trở lên để xin phép gia đình cho sử dụng một phòng làm nơi mồi người bắt muỗi, tốt nhất được sử dụng phòng hoặc buồng ở nơi gia đình thường ngủ hàng đêm. Đối với phương pháp mồi người bắt muỗi trong nhà ban đêm, trong 3 nhà đã được chọn có thể bố trí 1 hoặc 2 cán bộ, kỹ thuật viên côn trùng ngồi trong mỗi nhà để làm mồi bắt muỗi. Chọn nơi yên tĩnh, kín gió để ngồi. Trong thời gian làm mồi người bắt muỗi, các cửa sổ gần nơi ngồi bắt muỗi phải mở ra để muỗi có thể từ bên ngoài bay vào nhà. Tùy theo mục đích yêu cầu của đợt điều tra, giám sát để quyết định thời gian mồi người bắt muỗi. Có thể tổ chức mồi người bắt muỗi suốt đêm từ 6 giờ chiều hôm trước đến 6 giờ sáng hôm sau hoặc chỉ thực hiện từ 6 giờ chiều đến 12 giờ đêm hay từ 9 giờ tối đến 3 giờ sáng hôm sau. Trong trường hợp mồi người bắt muỗi suốt đêm, phải phân công cán bộ, kỹ thuật viên côn trùng mồi người bắt muỗi thành 2 phiên, phiên đầu từ 6 giờ chiều đến 12 giờ đêm, phiên thứ hai từ 12 giờ đêm đến 6 giờ sáng hôm sau. Mỗi đợt điều tra, giám sát cần tiến hành phương pháp mồi người bắt muỗi trong nhà ban đêm tại mỗi điểm ít nhất 4 đêm liên tục để bảo đảm quy trình công tác. Đối với phương pháp mồi người bắt muỗi ngoài nhà ban đêm, điểm mồi người bắt muỗi phải ở vị trí gần 3 nhà đã được chọn để thực hiện phương pháp mồi người bắt muỗi trong nhà ban đêm. Điểm ngồi ngoài nhà phải cách nhà khoảng từ 30 đến 50 mét tùy thuộc vào địa thế chung quanh nhà. Chú ý không được ngồi mồi người bắt muỗi bên cạnh các chuồng trâu, bò... mà phải cách xa chuồng ít nhất từ 100 mét trở lên. Tại mỗi điểm mồi người bắt muỗi ngoài nhà nên bố trí 2 cán bộ, kỹ thuật viên côn trùng học cùng ngồi để mồi người bắt muỗi. Chọn nơi yên tĩnh, kín gió để ngồi làm mồi người bắt muỗi. Tùy theo mục đích yêu cầu của đợt điều tra, giám sát muỗi truyền bệnh để quyết định thời gian mồi người bắt muỗi. Thời gian sắp xếp, phân công cán bộ, kỹ thuật viên côn trùng mồi người bắt muỗi ngoài nhà ban đêm theo giờ, theo phiên quy định như của phương pháp mồi người bắt muỗi trong nhà ban đêm đã nêu ở trên. Việc thực hiện mồi người bắt muỗi ngoài nhà ban đêm tại mỗi điểm điều tra, giám sát cũng cần tiến hành ít nhất 4 đêm liên tục.
Công việc vất vả về chuyên môn kỹ thuật được thực hiện bằng phương pháp mồi người bắt muỗi trong nhà và ngoài nhà ban đêm sẽ cung cấp những thông tin quan trọng cho việc đánh giá vai trò truyền bệnh sốt rét của từng loài muỗi; đồng thời cung cấp các thông tin có liên quan đến hiệu quả của biện pháp phòng chống muỗi truyền bệnh như biện pháp phun tồn lưu và tẩm màn ngủ bằng hóa chất sẽ kém hiệu quả đối với những loài muỗi có tập quán chích đốt người ở ngoài nhà; hiệu quả của màn ngủ tẩm hóa chất sẽ giảm tác dụng khi các loài muỗi truyền bệnh chích đốt người xảy ra sớm hơn trước khi người chưa đi ngủ. Vì vậy các thông tin thu được từ phương pháp mồi người bắt muỗi ban đêm rất cần thiết cho việc lựa chọn biện pháp phòng chống muỗi truyền bệnh có hiệu quả mặc dù xác định đây là một công việc khá vất vả đối với cán bộ, kỹ thuật viên côn trùng đang công tác trong hệ thống cơ quan phòng chống sốt rét. Vất vả là như vậy nhưng công việc này cũng lắm sự hiểm nguy. Mặc dù các thông tin thu được từ phương pháp mồi người bắt muỗi ban đêm rất hữu ích cho các nhà khoa học nhưng hiện nay vì lý do đạo đức nên có nhiều ý kiến, quan điểm khác nhau về việc chấp nhận hay không chấp nhận việc thực hiện phương pháp kỹ thuật này trong điều tra, giám sát hoạt động của muỗi truyền bệnh sốt rét. Thực tế cán bộ, kỹ thuật viên côn trùng không cần thiết phải chờ cho đến khi muỗi truyền bệnh đốt người rồi mới bắt mà phải bắt muỗi ngay khi chúng vừa đậu lên chân; công việc này rất khó thực hiện, phải cần có nhiều kinh nghiệm và xử trí kỹ thuật thật tốt mới đáp ứng được. Vì vậy, hiện nay các nhà khoa học khuyến cáo nên sử dụng phổ biến chỉ số tỷ lệ muỗi đậu lên da (landing rate) để thay thế cho chỉ số tỷ lệ muỗi đốt người (bitting rate) để thực hiện phương pháp mồi người bắt muổi trong nhà và ngoài nhà ban đêm. Dù sao đi nữa phương pháp điều tra, giám sát hoạt động của muỗi truyền bệnh bằng kỹ thuật mồi người bắt muỗi ban đêm cũng có thể gây nguy hiểm cho cán bộ, kỹ thuật viên côn trùng trực tiếp thực hiện công việc theo yêu cầu. Đã có một số cán bộ, kỹ thuật viên côn trùng mắc phải bệnh sốt rét do chính nghề nghiệp của mình mang lại; họ đã hy sinh thầm lặng, lấy thân mình làm mồi cho muỗi đốt để thu thập các dẫn liệu khoa học phục vụ cuộc chiến chống lại căn bệnh sốt rét. Để giảm thiểu sự nguy hiểm có thể xảy ra, cán bộ, kỹ thuật viên côn trùng; thậm chí các cán bộ, kỹ thuật viên khác cùng đi trong đoàn công tác tại thực địa vùng sốt rét lưu hành phải cần tự bảo vệ bằng cách uống thuốc dự phòng sốt rét mặc dù biện pháp này không còn được khuyến cáo dự phòng cho người đi vào vùng sốt rét như trước đây.