Muỗi là trung gian truyền một số bệnh ký sinh trùng ở vùng nhiệt đới như sốt rét, giun chỉ bạch huyết và bệnh do virus như sốt xuất huyết, viêm não Nhật Bản, sốt vàng ... Muỗi đực chỉ hút nhựa cây, còn muỗi cái mới chích đốt máu người và động vật. Phân biệt muỗi đực, muỗi cái dựa vào râu; râu muỗi đực rậm, râu muỗi cái thưa. Loài muỗi cái thích cái mùi của cơ thể, khí carbonic (CO2) và nhiệt tỏa ra từ người hay động vật.
Đặc điểm các loài muỗi truyền bệnh
Trong các loài muỗi, có hai nhóm thường đốt máu người và có thể truyền bệnh. Nhóm Anopheles có giống Anopheles được biết đến nhiều nhất do vai trò truyền bệnh sốt rét. Ở một số nơi, nó cũng có khả năng truyền bệnh giun chỉ bạch huyết. Nhóm Culicinae gồm các giống Culex truyền bệnh giun chỉ bạch huyết và một số bệnh virus; giống Aedes truyền bệnh sốt xuất huyết, sốt vàng, các bệnh virus khác và cũng có khả năng truyền bệnh giun chỉ bạch huyết; giống Mansonia truyền bệnh giun chỉ bạch huyết; giống Haemagogus và Sabethes truyền bệnh sốt vàng vùng rừng rậm ở Trung, Nam Mỹ. Ba loài muỗi Anopheles, Culex và Aedes thường truyền một số bệnh khá phổ biến trong cộng đồng.
Về tập tính, muỗi đực thường “ăn chay” nên không chích đốt máu, nó tự nuôi dưỡng bằng cách chích hút nhựa cây; muỗi cái thường “ăn mặn” nên nó chích đốt máu cả người và động vật. Với đặc điểm ái tính riêng, một số loài muỗi thường chỉ ưa thích chích đốt máu của một số loại động vật nào đó phù hợp. Muỗi thường bị thu hút bởi mùi của cơ thể, mùi của mồ hôi, khí carbonic (CO2) và nhiệt tỏa ra từ người hay động vật. Các loài muỗi thường thích chích đốt máu vào một số giờ nhất định, có thể vào lúc rạng đông, lúc hoàng hôn chập tối hoặc khi nửa đêm. Đa số các loài muỗi thường chích đốt mồi vào ban đêm nhưng cũng có một số loài thường chích đốt mồi vào ban ngày. Một đặc điểm sinh lý cũng được ghi nhận là có loài muỗi thích chích đốt máu ở trong rừng, một số loài lại thích chích đốt máu ở ngoài nhà hoặc trong nhà.
Do khả năng cần tiêu máu và phát triển trứng thụ tinh mất nhiều ngày nên muỗi cái sau khi hút no máu đã tìm nơi an toàn, tối tăm, ẩm thấp để trú ẩn và đậu nghỉ. Một số loài thích trú đậu trong nhà hoặc ở chuồng gia súc, một số loài khác lại thích trú đậu ngoài nhà, trong các bụi cây thực vật hoặc nơi trú ẩn tự nhiên. Thường muỗi cái không chích đốt máu trong thời gian trứng thụ tinh đang phát triển.
Chính đặc điểm tập tính của muỗi đã giúp các nhà khoa học xác định loài muỗi chỉ gây mối phiền hà cho con người do việc chích đốt máu bình thường hay loài muỗi là trung gian truyền bệnh, trên cơ sở này sẽ chọn lựa các phương pháp phòng chống thích hợp. Một số loài muỗi thích chích đốt máu các loại động vật thì không có khả năng và nguy cơ trong vai trò truyền bệnh từ người này sang người khác. Con người dễ dàng phòng tránh muỗi chích đốt máu đối với các loài muỗi có tập tính đốt mồi vào ban đêm hơn là loài có tập tính chích đốt máu vào ban ngày hoặc khi buổi chiều chập tối. Loài muỗi có tập tính trú đậu ở trong nhà có khả năng dễ phòng chống hơn là loài muỗi có tập tính trú đậu ở ngoài nhà.
Cái mùi mà muỗi cái ưa thích
Theo tập tính chích đốt mồi của các loài muỗi đã nghiên cứu, muỗi cái thường ưa thích nếu như không muốn nói là bị thu hút bởi cái mùi cơ thể, mùi mồ hôi, khí carbonic (CO2) và nhiệt tỏa ra từ người hay động vật. Do nắm được các đặc điểm nên trong thực tế, ngành chuyên khoa côn trùng đã ứng dụng tính chất để xây dựng một số quy định cho các hoạt động thuộc lãnh vực này.
 |  |
Nhân viên côn trùng thực hiện phương pháp mồi
người để bắt muỗi trong phòng thí nghiệm | và ngoài trời ban đêm |
Đối với cán bộ, nhân viên làm công tác côn trùng được phân công thực hiện phương pháp mồi người để bắt muỗi ở trong nhà và ngoài trời ban đêm phục vụ cho việc giám sát hoạt động của muỗi truyền bệnh tại điểm điều tra phải tuân thủ các quy định của chuyên môn. Không được tắm rửa bằng xà phòng có mùi thơm quá nồng vào buổi chiều trước khi làm nhiệm vụ vì mùi thơm làm cho muỗi không bị thu hút tìm đến để đốt mồi, nếu muốn tắm rửa thì tốt nhất là dùng nước sạch, không dùng xà phòng thơm. Trong khi mồi người bắt muỗi, tuyệt đối không được nói chuyện, hút thuốc lá, dùng nước hoa, xoa dầu nóng có mùi thơm ... vì sẽ có tác dụng xua đuổi muỗi bay đến. Nếu thực hiện đúng quy định này, khả năng thu hút muỗi sẽ cao và bắt được nhiều muỗi. Nếu không tuân thủ nguyên tắc, dù có ngồi cả suốt đêm cũng không bắt được muỗi, có bắt được cũng rất ít. Số liệu điều tra thu thập được sẽ không trung thực. Như vậy muỗi cái có khả năng bị thu hút bởi cái mùi của cơ thể.
 |
Labo nuôi muỗi thí nghiệm |
Thực tế khi nghiên cứu thực nghiệm, muỗi nuôi trong phòng thí nghiệm được cho chích đốt máu của loài chuột hoặc thỏ nhốt ở các lồng lưới. Nếu súc vật đã tắm rửa sạch sẽ thì muỗi không bị thu hút bám đậu vào da để chích đốt máu. Một sáng kiến tại điểm nghiên cứu đã được cán bộ, viên chức làm công tác côn trùng nghĩ đến là tự cố gắng chạy nhảy, vận động để toát ra nhiều mồ hôi. Sau đó dùng bàn tay thấm lấy mồ hôi tẩm vuốt vào lông và da của chuột hoặc thỏ để tạo mùi hấp thu từ mồ hôi người. Khi bỏ muỗi vào lồng lưới, nó sẽ bay đến bám đậu để chích đốt máu chuột hoặc thỏ. Như vậy muỗi cái có khả năng bị thu hút bởi cái mùi mồ hôi người.
Muỗi cái cũng ưa thích khí carbonic (CO2) và nhiệt tỏa ra từ cơ thể
Cũng căn cứ vào tập tính đốt mồi của muỗi, các nhà khoa học của Viện Vệ sinh phòng dịch Quân đội và Viện Sốt rét-Ký sinh trùng-Côn trùng Trung ương đã nghiên cứu phương pháp thu thập muỗi có đặc tính hoạt động ở vùng rừng núi là loài Anopheles dirus bằng cách ứng dụng mồi dẫn dụ khói và lửa để bắt muỗi phục vụ cho công tác nghiên cứu tại buôn Kiến Thiết, xã Eacharang, huyện Sơn Hòa, tỉnh Phú Yên. Phương pháp này dựa theo nguyên lý dẫn dụ muỗi bằng mồi khói và nhiệt, thu bắt muỗi trên tấm bạt được căng sẵn, thiết kế cơ bản bởi sự sắp xếp đốt lửa trong rừng ở khu vực gần suối. Đốt lửa từ 15-16 giờ và duy trì cháy trong suốt quá trình thu thập muỗi. Tấm bạt che bằng nylon được căng với các kích thước khác nhau, đây là vị trí bắt muỗi khi muỗi bị dẫn dụ bởi khói, lửa và người thu thập. Muỗi được thu thập bằng các ống type bắt muỗi thông thường. Kết quả đã được các nhà nghiên cứu thông báo, số lượng muỗi thu thập bằng mồi dẫn dụ khói và lửa ở những điểm thu bắt xa rừng, xa suối thì số muỗi Anopheles dirus thu bắt trung bình 30 cá thể mỗi đêm; ở những điểm thu bắt trong rừng và gần suối thì số lượng muỗi Anopheles dirus thu bắt trung bình là 120 cá thể trong vòng 6 giờ, từ 18-24 giờ. Số lượng muỗi bắt được ở tấm bạt căng chéo và tấm bạt căng ngang có tỷ lệ như nhau. Về cơ bản, các loài muỗi đều có thể bị dẫn dụ và thu hút bởi khí carbonic (CO2) và nhiệt. Tuy nhiên, nếu ở nhiệt độ quá cao và nồng độ khí CO2 quá lớn thì nguồn dẫn dụ sẽ mất tác dụng và có thể có tác dụng xua đuổi.
 |  |
Anopheles dirus | Anopheles minimus |
Phương pháp thu thập muỗi bằng dẫn dụ khói và lửa đã được các nhà nghiên cứu bàn luận và cho rằng đống lửa được đốt lên trong rừng có nhiệt độ và nồng độ CO2 tương đối cao đã thu hút các cá thể muỗi ở khoảng cách xa, nơi mà nhiệt độ và nồng độ CO2 thấp hơn, điều này trở thành yếu tố dẫn dụ thu hút một lượng muỗi tập trung từ một diện rộng tới gần điểm thu bắt. Khi các cá thể muỗi tiếp cận nguồn nhiệt và nguồn CO2 từ đống củi lửa, chúng sẽ đậu nghỉ chung quanh khu vực thu thập. Lúc này cùng với các yếu tố dẫn dụ khác như thân nhiệt của cơ thể, nồng độ CO2, mùi mồ hôi, độ ẩm ... tỏa ra từ người và nhóm người bắt muỗi sẽ trở thành yếu tố dẫn dụ chính. Vì vậy muỗi sẽ tập trung chung quanh tấm bạt hay lán trại đã dựng mà không tập trung vào đống củi lửa. Lúc này tiến gần tới nguồn nhiệt nên nồng độ CO2 và nhiệt độ tỏa ra từ đống lửa quá cao, đống củi lửa không còn tác dụng dẫn dụ mà có tác dụng xua đàn muỗi bay sang tấm bạt hay lán trại dựng gần đó. Do tập tính đốt mồi, muỗi sẽ không tấn công người thu thập bắt muỗi mà tạm thời đậu nghỉ, rình rập và lựa chọn mồi trong một khoảng thời gian. Thời điểm này là thời điểm thuận lợi để thu thập tốt nhất vì người bắt muỗi được bảo đảm an toàn, không bị muỗi tấn công chích đốt máu. Như vậy muỗi cái có khả năng bị thu hút bởi khí CO2 và nhiệt được tạo lập từ đống củi lửa để dẫn dụ, khí CO2 , nhiệt, mồ hôi và mùi tỏa ra từ cơ thể. Phương pháp này đang được tiếp tục nghiên cứu thêm ở nhiều khu vực khác nhau để xác định tập tính đốt mồi của loài muỗi.
Dùng mồi người hay ứng dụng phương pháp dẫn dụ khói và lửa để bắt muỗi ?
Các nhà khoa học so sánh phương pháp thu thập muỗi để nghiên cứu bằng phương pháp mồi người và phương pháp mồi khói lửa dẫn dụ cho thấy mặc dù việc thu thập muỗi bằng mồi người đơn giản và ít công sức nhưng kém năng suất, hiệu quả hơn rất nhiều so với phương pháp thu thập muỗi bằng dẫn dụ khói và lửa. Hơn nữa, nguy cơ bị nhiễm bệnh sốt rét của người thu thập bằng phương pháp mồi người rất cao, vì vậy sử dụng phương pháp mồi dẫn dụ bằng khói và lửa ít nguy hiểm cho người bắt muỗi, mang tính nhân đạo hơn rất nhiều. Vấn đề này cần được các nhà khoa học tiếp tục nghiên cứu thêm ở nhiều địa phương và nhiều loài muỗi khác nhau để có cơ sở xác định một cách rõ ràng. Dù sao thì loài muỗi cái cũng đã được xác định là có ái tính, ưa thích với cái mùi của cơ thể, mùi của mồ hôi, khí carbonic (CO2) và nhiệt tỏa ra từ người hay động vật.