Hiện nay để phòng chống muỗi truyền bệnh sốt rét cũng như một số bệnh khác do muỗi truyền, ngành y tế dự phòng thường sử dụng biện pháp tẩm hóa chất xua diệt muỗi vào màn ngủ và vận động nhân thực hiện việc tự bảo vệ bằng thói quen ngủ màn trong sinh hoạt. Những nơi người dân chưa hình thành được tập quán ngủ màn, tỷ lệ sử dụng màn ngủ thấp dưới 80% thì phải áp dụng biện pháp bảo vệ bắt buộc bằng phun tồn lưu hóa chất diệt muỗi truyền bệnh lên tường vách. Khi thực hiện biện pháp này, cần xem xét điều kiện và yếu tố can thiệp để đạt hiệu quả cao.
Có mấy nhóm hóa chất diệt muỗi truyền bệnh ?
Hóa chất diệt muỗi truyền bệnh có 4 nhóm khác nhau. Nhóm thứ nhất gồm các hợp chất chlor hữu cơ trước đây đã sử dụng như DDT (Dichloro Diphenyl Trichloretane) là loại hóa chất cổ điển dùng từ rất lâu và Lindane là loại hóa chất độc hại hơn DDT nên ít được dùng. Nhóm thứ hai gồm các hợp chất phosphore hữu cơ được phát minh và sản xuất sau nhóm các hợp chất chlor hữu cơ để thay thế khi xuất hiện tình hình muỗi truyền bệnh kháng lại với DDT; nhóm các hợp chất phosphore hữu cơ được sử dụng phổ biến là Malathion và Fenitrothion có giá thành đắt hơn và hiệu lực diệt tồn lưu ngắn hơn DDT. Nhóm thứ ba là Carbamat gồm các hóa chất Propoxur và Bendiocarb, thuộc loại hóa chất có độc hại và mức nguy hiểm trung bình, nhược điểm là hiệu lực tồn lưu ngắn nên cũng ít được sử dụng. Nhóm hoá chất thứ tư đang được sử dụng phổ biến hiện nay là nhóm Pyrethroid tổng hợp gồm Deltamethrin, Permethrin, Lambdacyhalothrin, Cypermethrin ... ; nó được xếp vào loại hóa chất có mức độ nguy hiểm trung bình và trong điều kiện sử dụng bình thường bảo đảm an toàn đối với người phun và người ở trong nhà có phun hóa chất. Dự án Quốc gia Phòng chống Sốt rét của Việt Nam hiện nay đã được Bộ Y tế cho phép sử dụng 3 loại hóa chất diệt muỗi truyền bệnh thuộc nhóm Pyrethroid tổng hợp gồm Icon 2,5CS; Icon 10WP (Lambdacyhalothrin) và Fendona 10SC (Alphacypermethrin). Dù sử dụng loại hóa chất nào cũng phải tuân thủ đúng quy trình phun chuẩn bằng dung dịch hóa chất được phun theo tỷ lệ 40ml trên một mét vuông hoặc 1 lít dung dịch hóa chất phun trên 25 mét vuông. Với tỷ lệ phun như trên thì dung dịch hóa chất bám vào bề mặt phun mà không bị trôi xuống theo tường vách.
Hóa chất phun tồn lưu phải có những đặc điểm như thế nào ?
Hóa chất diệt muỗi truyền bệnh dùng để phun tồn lưu phải bảo đảm các yêu cầu là có độc tính cao đối với loài muỗi cần diệt. Các hóa chất có thể mất tác dụng nếu muỗi truyền bệnh cần diệt đã tăng sức chịu đựng hoặc đã kháng lại với hóa chất. Để khắc phục tình hình này, cần tiến hành bắt loại muỗi cần diệt để kiểm tra khả năng tăng sức chịu đựng hoặc kháng lại hóa chất. Nếu phát hiện tình trạng kháng hóa chất đang sử dụng thì phải sử dụng một hóa chất diệt khác không bị kháng chéo để thay thế. Khả năng tồn lưu lâu dài của hóa chất trên bề mặt sử dụng cũng là một yêu cầu cần thiết, độc tính của hóa chất cần duy trì ở mức độ cao trong một khoảng thời gian đủ dài để tránh việc dùng hóa chất thường xuyên vì việc dùng hóa chất thường xuyên sẽ gây tốn kém và mất nhiều thời gian. Hóa chất sử dụng không nên dùng các loại có khả năng xua mạnh hoặc kích thích loại muỗi cần diệt để bảo đảm cho muỗi tiếp xúc, hấp thu đủ liều hóa chất cần thiết để gây chết. Dĩ nhiên khi sử dụng hóa chất diệt muỗi phải bảo đảm yêu cầu an toàn cho con người và động vật nuôi như không làm nguy hiểm đối với người phun, người dân ở trong nhà có phun hóa chất và chó, mèo, gia súc ... khi vô tình tiếp xúc với hóa chất diệt trong và sau khi phun. Một yêu cầu cũng không thể thiếu được là cần có sự chấp thuận của cộng đồng dân cư, sự đồng ý của chủ hộ gia đình khi phun hóa chất vì có một số loại hóa chất khi phun sẽ có mùi hôi, cay nồnghoặc để lại dấu vết trên tường vách. Để bảo đảm chất lượng phun, hóa chất phải mang tính ổn định, bền vững trong quá trình bảo quản và vận chuyển, nó phải hòa tan tốt trong nước làm dung môi hòa tan, không gây hư hỏng cho dụng cụ phun. Cuối cùng, hiệu quả kinh tế cũng cần phải được tính toán, cân nhắc căn cứ vào sự chọn lựa hóa chất, cách thức sử dụng hóa chất diệt, liều lượng và số lần thực hiện biện pháp can thiệp trong năm để quyết định.
Yếu tố quyết định hiệu lực biện pháp phun tồn lưu hóa chất diệt muỗi
Từ những đặc điểm cần thiết của hóa chất để phun tồn lưu đã được phân tích ở trên. Các yếu tố quyết định hiệu lực biện pháp can thiệp cũng có ảnh hưởng như tập tính trú đậu của muỗi truyền bệnh, thời gian trú đậu trong nhà càng dài thì hiệu lực của hóa chất phun tồn lưu càng cao, thường một vài giờ trú đậu, hóa chất đã có khả năng diệt được hầu hết các loài muỗi truyền bệnh. Biết được vị trí muỗi thích trú đậu cũng là một vấn đề quan trọng vì có một số loài muỗi chỉ đậu ở phần thấp của tường vách nhưng có một số loài muỗi lại thích đậu cao trên mái nhà; chỉ cần phun hóa chất vào những nơi muỗi thích trú đậu là có hiệu quả diệt tốt.
Sự nhạy cảm của muỗi truyền bệnh đối với hóa chất diệt cũng là yếu tố quyết định hiệu lực của biện pháp phun tồn lưu vì thực tế hiện nay, một số loài muỗi đã tăng khả năng chịu đựng và kháng lại với hóa chất đang sử dụng. Quan sát nhiều lần thấy muỗi truyền bệnh vẫn sống sau khi đậu trên bề mặt đã phun hóa chất diệt ít nhất là nửa giờ thì nghi ngờ muỗi đã kháng hóa chất. Để khẳng định tình trạng kháng hóa chất từ sự nghi ngờ này, cần phải được xác định thông qua kỹ thuật của bộ thử nhạy cảm theo quy định của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) chứ không thể bằng cảm quan quan sát.
Bề mặt tường vách và mái nhà để phun tồn lưu hóa chất cũng là yếu tố góp phần vào tính hiệu quả như tường làm bằng đất hoặc bùn sẽ hấp thụ nhiều hóa chất ở bề mặt nơi muỗi đậu, loại tường đất có chứa hóa chất gây tăng độ pH làm cho một số hóa chất bị hủy diệt nhanh. Mái nhà lợp bằng tranh hoặc lá cành cây có nhiều khe hở là nơi muỗi trú đậu nhưng khi phun thì hóa chất không thể chui lọt vào các khe hở đó. Bề mặt tốt nhất cho việc phun hóa chất diệt muỗi truyền bệnh là loại bề mặt không thấm như gỗ ván cứng hoặc các bề mặt đã được quét sơn.
Cần chọn loại hóa chất thích hợp để phun tồn lưu với mục đích là diệt được muỗi truyền bệnh sau khi chúng đậu tiếp xúc lên bề mặt phun. Vì vậy hóa chất diệt thích hợp là loại hóa chất không có tác dụng xua vì nếu có tác dụng xua thì muỗi không đậu được vào bề mặt có phun hóa chất diệt nên không bị nhiễm độc và chết. Có một số loại hóa chất phun tồn lưu diệt được muỗi truyền bệnh qua tiếp xúc, đồng thời nó cũng có hiệu lực diệt qua đường không khí mà không có tác dụng xua đuổi muỗi như Propoxur, Bendiocarb (thuộc nhóm Carbamat), Primiphos mentyl, Fenitrothion (thuộc nhóm Phosphore hữu cơ) và phần lớn các loại hóa chất thuộc nhóm Pyrethroid tổng hợp.
Một yếu tố không thể thiếu trong sự hình thành chất lượng phun hóa chất tồn lưu là sự hợp tác, ủng hộ của chủ hộ gia đình vì trên thực tế đã xảy ra nhiều vấn đề phức tạp, hiểu lầm giữa nhân viên y tế đi phun hóa chất và người chủ nhà. Cần tổ chức công tác truyền thông giáo dục sức khỏe cho cộng đồng người dân hiểu rõ ý nghĩa, lý do của việc phun hóa chất diệt muỗi. Khi xây dựng kế hoạch và thực hiện việc phun hóa chất tồn lưu, cần phải tôn trọng tập quán và tín ngưỡng sinh hoạt của người dân tùy theo từng địa phương.