Để phòng chống sốt xuất huyết, các nhân viên y tế thường truyền thông giáo dục sức khỏe, vận động người dân thả cá ăn bọ gậy muỗi truyền bệnh vào những nơi chứa nước là điểm sinh sản của muỗi. Dùng cá diệt bọ gậy muỗi là một biện pháp sinh học để phòng bệnh sốt xuất huyết có hiệu quả nếu cộng đồng có nhận thức đầy đủ và thực hiện tích cực.
Đặc điểm của cá diệt bọ gậy muỗi
Cá diệt bọ gậy muỗi bằng cách ăn bọ gậy. Phương pháp này đã được dùng rộng rãi trên thế giới để phòng, chống các bệnh do muỗi truyền như sốt rét, sốt xuất huyết, viêm não... Đồng thời nó cũng giúp phòng, chống sự phiền hà trong sinh hoạt của con người do muỗi chích đốt máu gây ra.
Những loài cá thích hợp thường được sử dụng để thực hiện phương pháp này phải có những đặc điểm như thích ăn bọ gậy và cung quăng muỗi hơn là những loại thức ăn khác có trên mặt nước, hình dáng nhỏ để có thể di chuyển, len lõi vào những chỗ nước cạn, bụi cỏ; có tỷ lệ sinh sản cao tại các vùng nước nhỏ. Ngoài ra, nó có thể chịu đựng được độ bẩn, độ mặn, sự thay đổi nhiệt độ, dễ di chuyển và có nguồn gốc từ những nơi đã ứng dụng phòng, chống bệnh do muỗi truyền xác định có kết quả.
Trong việc chọn lựa và đánh giá tính hiệu quả của cá ăn bọ gậy trong phòng, chống muỗi truyền bệnh, có một số loài cá đã chứng minh được khả năng diệt bọ gậy tốt. Hầu hết là các loài cá chép có răng (Poeciliidae và Cyprinodontidae) và các loài cá nhỏ, kể cả cá cảnh. Một số loài cá lớn khi còn nhỏ cũng thích ăn bọ gậy muỗi. Tại nhiều nước, một số loài cá đã được đưa vào sử dụng trong phòng, chống muỗi truyền bệnh có hiệu quả là cá muỗi hay cá tuế (Gambusia affinis) và cá bảy màu hay cá guppy (Poecilia reticulata). Loài cá muỗi hay cá tuế có tác dụng tốt ở những chỗ nước trong là nơi sinh sản của loại muỗi vằn Aedes aegypti truyền bệnh sốt xuất huyết, trái lại loài cá bảy màu hay cá guppy (Poecilia) lại có tác dụng ở những chỗ nước bị ô nhiễm là nơi sinh sản của các loài muỗi Culex truyền bệnh bệnh giun chỉ bạch huyết. Loài cá bảy màu sống được ở nhiệt độ cao hơn cá muỗi hay cá tuế, vì vậy nó thích hợp ở những cánh đồng lúa vùng nhiệt đới. Tuy vậy, loài cá bảy màu không sống được ở nhiệt độ dưới 10oC như loài cá muỗi hay cá tuế. Ngoài ra, các loài cá như Cynolebias, Nothobranchius và Aphyosemion đẻ trứng ở môi trường chịu được khô hạn; vì vậy có thể sử dụng ở những nơi khô hạn tạm thời như thùng đấu và đồng lúa. Thùng đấu là những chỗ hố đất đã được đào lấy đất, nó trở thành nơi chứa nước mưa và nước trong mạch đất rỉ ra; đây là nơi sinh sản của một số loài muỗi. Những thùng đấu cũ có cây cỏ mọc là nơi sinh sản tốt cho muỗi nhiều hơn là các thùng đấu mới đào.
Các loại cá diệt bọ gậy muỗi có hiệu quà
- Cá muỗi hay cá tuế (Gambusia affinis): loại cá này đã được dùng rộng rãi để diệt bọ gậy muỗi. Cùng với loài cá bảy màu hay cá guppy (Poecilia reticulata), chúng thuộc họ Poeciliidae. Miệng cá được cấu tạo phù hợp với việc kiếm thức ăn trên mặt nước. Loài cá này có nguồn gốc từ Trung Mỹ, do đặc tính diệt bọ gậy muỗi rất hiệu quả nên chúng đã được đưa tới nhiều vùng khác nhau trên thế giới để sử dụng. Cá có thể chịu đựng được sự thay đổi lớn về môi trường như nhiệt độ và độ ô nhiễm của nguồn nước nhưng nó có hiệu quả diệt bọ gậy tốt nhất ở chỗ nước sạch và nhiệt độ ổn định.
- Cá bảy màu, còn gọi là cá guppy (Poecilia reticulata): loại cá này giống như cá muỗi hay cá tuế, chúng cũng kiếm thức ăn trên mặt nước. Loại cá này đã được sử dụng để diệt bọ gậy muỗi ở nhiều nước, đặc biệt là Nam Mỹ và châu Á. Cá bảy màu thích môi trường sống có nhiệt độ cao hơn cá muỗi hay cá tuế và có thể thích nghi được ở những chỗ nước bị ô nhiễm nặng. Đây là loài cá diệt bọ gậy muỗi Culex có hiệu quả nhất do loại muỗi này thường hay sinh sản ở những chỗ nước bị ô nhiễm. | Poecilia reticulata (nguồn:http://diszhal.info) |
- Cá sóc, còn gọi là cá panchax (Aplocheilus panchax): loại cá này đẻ trứng bằng miệng được tìm thấy ở Tiểu Ấn, Indonesia, Malaysia và Srilanka. Chúng có mặt ở tại các cánh đồng, mương nước, rãnh nước và diệt bọ gậy muỗi rất hiệu quả. Chúng có thể sống được ở chỗ nước bị ô nhiễm và nhiệt độ từ 20-45oC.
- Cá lê Argentina (Cynolebias bellotii): đây là một trong những loại cá sống quanh năm tại Nam Mỹ và châu Phi. Chúng không sinh sản được ở môi trường nước ổn định mà chỉ có mặt ở những môi trường nước mà cứ vài ba tháng hoặc ít nhất là một năm nước cạn một lần. Trứng cá sống được trong thời kỳ nước rút, trứng sẽ bị vùi vào đất và có thể được tích tụ lại; sau đó nó di chuyển đi và tản ra vào những chỗ ẩm ướt. Trứng sẽ nở ra vài giờ sau khi gặp nước. Mặc dù chưa được xác định rõ ràng, đánh giá kỹ lưỡng nhưng loại cá này rất có hiệu quả diệt bọ gậy muỗi ở các thùng đấu, những nơi khô cạn tạm thời cũng như các cánh đồng cỏ mọc được tưới nước mà những nơi này các loài cá khác không sống được.
- Cá rô phi, còn gọi là cá ấp trứng trong miệng Mozambique, Oreochromis (Tilapia) mossambicus: loại cá này có mặt ở Đông Phi, chúng đã được sử dụng để làm thực phẩm và để diệt bọ gậy muỗi tại các đồng lúa nước. Ở nhiệt độ 22oC, chúng sinh sản rất nhanh. Loài cá này có thể sống và sinh sản được cả trong nước ngọt và nước mặn.
- Cá chép (Cyprinus carpio): loại cá này có thể được nuôi ở cánh đồng lúa nước, mương nước, rãnh nước hoặc ao, hồ... Đây là loài cá khỏe và thích ứng với chỗ nước cạn, có đáy là bùn và cỏ mọc rậm rạp. Loài cá này sinh sản, phát triển tốt ở nước có nhiệt độ 18oC. Cá chép con ăn bọ gậy muỗi để sống, cá lớn ăn cây, cỏ mọc dưới nước và rong tảo nhưng không ăn cây lúa. Cá chép có thể nuôi để diệt bọ gậy muỗi và loài cỏ dại.
Căn cứ vào các đặc điểm của loại cá có khả năng ăn bọ gậy muỗi hiệu quả, phù hợp với từng vùng, miền để chọn lựa áp dụng phương pháp có kết quả. Phương pháp dùng cá diệt bọ gậy muỗi truyền bệnh hoặc bọ gậy muỗi gây phiền hà do chích đốt máu cần được truyền thông giáo dục sức khỏe sâu rộng, vận động cộng đồng người dân cùng tham gia thì mới đem lại hiệu quả mong muốn.
Ưu điểm và nhược điểm của việc dùng cá diệt bọ gậy muỗi
Việc dùng cá diệt bọ gậy muỗi có những ưu điểm như: ở môi trường thích hợp, cá có thể tự thích nghi và giúp con người duy trì việc phòng, chống muỗi; chi phí của phương pháp dùng cá diệt bọ gậy thấp và không cần phải có những phương tiện phức tạp, đắt tiền; cá diệt bọ gậy muỗi thường làm sạch nước và không làm nước bị nhiễm bẩn.
Bên cạnh đó, dùng cá diệt bọ gậy muỗi cũng có những nhược điểm như: nó chỉ mang lại hiệu quả khi có nhiều cá thích nghi với môi trường và mặc dù có môi trường thích nghi nhưng không phải lúc nào nó cũng diệt được hết bọ gậy muỗi; muỗi vẫn có thể sinh sản nhưng mật độ thấp hơn. Để có hiệu quả tốt, cần phối hợp thêm các biện pháp khác như dùng hóa chất diệt bọ gậy muỗi không có hại đối với cá. Việc diệt bọ gậy muỗi bằng cá ăn bọ gậy có thể mất thời gian từ 1 đến 2 tháng, vì vậy phương pháp này không phù hợp khi mong muốn đạt được kết quả nhanh chóng. Ngoài ra, việc dùng cá diệt bọ gậy muỗi sẽ kém hiệu quả nếu ở môi trường nước có nhiều cây cỏ; nếu có nhiều cây cỏ thì phải nhổ bỏ sạch. Ở một số môi trường đặc biệt, cần phải cung cấp thêm thức ăn cho cá; khi vận chuyển và nuôi cá phát triển phải hết sức thận trọng.
Một khuyến cáo cần thiết là cần tránh đưa các giống cá ăn bọ gậy muỗi từ nơi khác đến mà phải nghiên cứu, đánh giá tính thích nghi của loài cá ăn bọ gậy muỗi tại địa phương. Việc thả các loài cá ăn bọ gậy được đưa từ nơi khác đến vào môi trường tự nhiên của địa phương có thể gây ra những ảnh hưởng không mong muốn như phải thay thế các loài cá ăn bọ gậy tại địa phương hoặc làm ảnh hưởng đến các loài sinh vật khác sống ở dưới nước. Tuy vậy, các loài cá ăn bọ gậy được đưa từ nơi khác đến có thể dùng thoải mái tại những môi trường nhân tạo và cách ly với môi trường tự nhiên như bể nước, lu, vại, chum, thùng phi đựng nước uống; bể bơi, ao trong vườn và hồ chứa nước tại các vùng khô cằn... Ở những nơi này, việc thả cá muỗi hay cá tuế (Gambusia affinis) để diệt bọ gậy muỗi sẽ không sợ chúng thoát ra ngoài môi trường tự nhiên.
Khuyến nghị
Khẩu hiệu hành động của ngành y tế trong phòng, chống sốt xuất huyết là “Không có bọ gậy, không có sốt xuất huyết”. Ngoài biện pháp truyền thông giáo dục sức khỏe, vận động cộng đồng người dân thực hiện việc thau vét bọ gậy muỗi truyền bệnh định kỳ, thường xuyên ở các dụng cụ chứa nước tạm thời ở trong và quanh nhà ở; biện pháp dùng cá diệt bọ gậy muỗi cũng cần được tuyên truyền, ứng dụng phổ cập để góp phần trong việc chủ động phòng, chống dịch bệnh sốt xuất huyết.