Tiêu chảy cấp vẫn là vấn đề đang đựợc công chúng quan tâm trong 10 ngày qua với hàng trăm ca tiêu chảy nằm điều trị tại một số bệnh viện ở Hà Nội và các tỉnh lân cận. Nguyên nhân bước đầu đã được các cơ quan y tế và cơ quan chức năng làm rõ, song về tác nhân vẫn đang được tiếp tục nghiên cứu. Trong bài viết này, chúng tôi muốn đề cập đến một số tác nhân có thể gây bệnh cảnh tiêu chảy cấp, trong đó đang chú ý nhất là tiêu chảy cấp do Rotavirus.
Điểm qua một số tác nhân gây tiêu chảy cấp, gồm có:
Do nhóm vi khuẩn:vi khuẩn thương hàn, phó thương hàn, tụ cầu, vi khuẩn tả, E.coli, Clostridium difficile thường được thấy trong thức ăn như trái cây, rau cải, đồ biển, thịt sống, nước sinh hoạt ô nhiễm và nước đá.
Do nhóm virus: đứng đầu là các vi rút đường ruột như rotavirus, parvovirus,… nhiễm virus của dạ dày và ruột là nguyên nhân rất thường gặp trong tiêu chảy.
Do nhóm ký sinh trùng: Amíp, trùng roi, Giardia lamblia, cyclospora,…
Do nhiễm độc:các chất như thủy ngân, asen.
Ngộ độc:thịt động vật (cá nóc, thịt cóc) hay thực vật (nấm độc), độc tố của vi khuẩn thì độc tố được tạo ra trong thức ăn trước hoặc sau khi vào đường tiêu hóa.
Nguyên nhân khác: dị ứng thức ăn (thịt rừng, hải sản, rau quả); hội chứng kém hấp thu: carbohydrate khi nó không được hấp thụ ở ruột, nó tích tụ dịch trong đại tràng và vi khuẩn sử dụng nó sinh ra hơi, lượng carbohydrate quá nhiều trong ruột có thể sinh hơi, quặn, và tiêu chảy;hội chứng ruột kích thích, nghiện rựợu hoặc uống rượu nhiều; bất dung nạp lactose, bất dung nạp sorbitol, bệnh lý tụy, đau bụng kinh, bệnh khô miệng, suy nhược, suy giảm miễn dịch. Dùng thuốc (gây tiêu chảy màng giả hay xuất tiết), một số thuốc thường gây ra tiêu chảy là antacid, thuốc có chứa magie, thuốc kháng viêm không steroid (NSAIDs), thuốc điều trị ung thư, kháng sinh, thuốc chống loạn nhịp, thuốc trị cao huyết áp và thuốc khác (misoprostol, cytotec, quinidine, olsalazine, colchicine, metoclopramide và cisapride). Viêm tai xương giữa, viêm tai xương chủm, stress (lo lắng hay sợ hãi quá mức).
Rotavirus-tác nhân nguy hiểm gây tiêu chảy cấp.
Gần 20 năm qua, nhờ sự tiến bộ của khoa học kỹ thuật, đặc biệt lĩnh vực sinh y học và quang học, các nhà khoa học trên thế giới đã phát hiện được một số virus ký sinh và gây bệnh ở đường tiêu hóa và có thể gây bệnh cho một số cơ quan khác như enterovirus type 68 (gây bệnh đường hô hấp), type70 (gây viêm màng tiếp hợp), type71 gây viêm tủy sống ,não và hệ thần kinh trung ương,…Song trong số đó, đáng quan tâm nhất và liên quan đến gánh nặng bệnh tật, đặc biệt gây tiêu chảy cấp và viêm dạ dày ruột nhiều năm qua là loại virus có tên Rotavirus.
Về khía cạnh vi sinh học, đây là một loại siêu vi khuẩn lần đầu tiên được Kapikian và cộng sự phát hiện vào năm 1972 có liên quan đến tiêu chảy và khi đó đặt tên Norwalk. Đến năm 1973, tác giả Bishop quan sát dưới kính hiển vi điện tử mảnh sinh thiết ruột non từ một em bé tử vong, thấp có virus giống Reovirus và nhờ nghiên cứu hình thái học bằng nhuộm âm bản những lát cắt các tổ chức viêm do Rotavirus, xác định loại này thuộc họ Reoviridae, ông đặt tên cho virus này là Rotavirus. Virus có hình tròn, đường kính trung bình 65-70nm, các capsome của lớp trong xếp theo hình nang hoa và kéo nối với capsome ở lớp ngoài tạo nên hình vòng, trông giống hình bánh xe, nên mới có tên gọi là Rotavirus (ROTA có nghĩa là WHEEL: bánh xe).
 |
Trẻ từ 2- 3 tuổi là đối tượng dễ bị mắc và
biểu hiện bệnh nhất. |
Hai capsid mang đặc điểm kháng nguyên riêng biệt, đặc hiệu type, nhân không mang kháng nguyên. Virus khi vào cơ thể nhân lên chủ yếu ở niêm mạc tá tràng, virus bị bất hoạt nhanh chóng khi bị xử lý bằng EDTA (ethylendiamintetracetic acid), dễ bị bất hoạt ở pH<3 hoặc pH>10, đề kháng tốt với clo và ether, chúng bền trong thời gian dài ở nhiệt độ thường. Rotavirus gây bệnh cho trẻ chủ yếu là nhóm A nhưng ở người lớn thì hay gặp nhóm B và nhóm C thì ít gặp. Bệnh lây truyền chủ yếu theo đường phân - miệng qua tiếp xúc ăn uống hoặc hô hấp. Mặc dù Rotavirus không nhân lên ở đường hô hấp nhưng có thể tìm thấy chúng ở chất tiết đường hô hấp.
Gánh nặng của bệnh do Rotavirus
Tại các quốc gia có khí hậu nhiệt đới như trong vùng Ấn Độ, châu Phi, Đông Nam Châu Á, trong đó có Việt Nam và ước tính trên thế giới, tại các nước đang phát triển, hằng năm có đến gần 900.000 trường hợp tử vong do Rotavirus gây ra. bệnh không có tính chất theo tháng rõ rệt; trước đây nếu trước 5 tuổi, hầu như trẻ đều bị ít nhất một lần tiêu chảy do nhiễm rotavirus, đa số tử vong do nhiễm rotavirus xảy ra ở các nước đang phát triển. Nhiễm trùng do rotavirus là nguyên nhân hàng đầu gây tiêu chảy nặng và ói mửa ở trẻ 6 - 24 tháng trên toàn thế giới, trẻ càng nhỏ thì nguy cơ càng lớn.
Tại Việt Nam mãi đến năm 1980 mới phát hiện được Rotavirus là căn nguyên gây tiêu chảy và viêm dạ dày ruột cấp cho trẻ em, đặc biệt tiêu chảy vào mùa hè và thu đông và chiếm ¼ (khoảng 27%) trong số căn nguyên gây tiêu chảy tại nước này. Tỷ lệ nhiễm rotavirus theo các nghiên cứu đã báo cáo của GS.Nguyễn Văn Mẫn khoảng 56% các ca tiêu chảy cấp nhập viện và theo công bố của PGS.TS.Nguyễn Thị Kim Tiến nhiễm rotavirus là nguyên nhân của khoảng 6,4% ca tiêu chảy cấp trong cộng đồng lưu vực sông Mekong.
Đây là căn bệnh phổ biến đứng hàng thứ hai sau nhiễm trùng đường hô hấp ở trẻ em, đặc biệt <12 tháng; chúng xâm nhập vào cơ thể qua đường phân miệng và nhân lên chủ yếu ở niêm mạc tá tràng, chúng phá hủy lớp tế bào trụ, làm biến dạng tế bào này. Vì vậy, dẫn đến quá trình hấp thu của ruột bị giảm, nên làm ứ đọng các chất trong lòng ruột, đặc biệt là carbonhydrat; làm áp suất thẩm thấu tăng, kéo nước ra ngoài, gây ỉa chảy nhiều lần trong ngày và phân rát nhiều nước.
Bệnh lây phổ biến qua đường tiêu hóa, qua lan truyền virus từ phân người bệnh lên các đồ vật trong môi trường như bàn tay, đồ dùng, đồ chơi... virut sống lâu trong môi trường nên có tính lây lan mạnh, lây từ người sang người. Giai đoạn ủ bệnh ngắn, chỉ 1-2 ngày kể từ khi virus xâm nhập vào cơ thể, sau đó chuyển sang giai đoạn toàn phát với triệu chứng lâm sàng: tiêu chảy nhiều lần, phân nhiều nước, rất hiếm khi có máu và đây là đặc điểm chẩn đoán phân biệt với một số nguyên nhân tiêu chảy do vi khuẩn khác. Bệnh nhân phần lớn có biểu hiện đầy đủ các triệu chứng:
Nôn: nôn là một triệu chứng hay gặp nhất trước khi có triệu chứng tiêu chảy và các triệu chứng khác đi kèm, trong một số trường hợp, nôn có thể cùng xảy ra đồng thời với triệu chứng tiêu chảy, nôn có thể kéo dài một vài ngày và có thể xuất hiện sau khi trẻ ăn, uống, bú; một số trường hợp khi bị nôn và tiêu chảy, trẻ có thể bỏ ăn, bỏ bú và quấy khóc.
Đau bụng: là một triệu chứng dễ nhận biết nhất vì đau nên trẻ khóc nhiều và người bệnh khó chịu. Đau thường ở vùng quanh rốn hoặc trên rốn.
Dấu hiệu mất nước và chất điện giải: Dấu hiệu này sẽ thấy rõ như môi khô, mắt trũng, da nhăn nheo (đặc biệt ở trẻ còi xương, suy dinh dưỡng, gầy...), tinh thần chậm chạp, động tác và hành động lờ đờ (còn tùy thuộc vào mức độ mất nước và chất điện giải).
Sốt: sốt không phải là triệu chứng gặp ở hầu hết các trẻ tiêu chảy do Rotavirus, trẻ có thể sốt tới 39-40oC. Sốt có thể là phản ứng cơ thể hoặc do bội nhiễm thêm vi khuẩn.
Viêm đường hô hấp trên: kèm theo tiêu chảy làtriệu chứng đi kèm như ho, sổ mũi... trong một số ngày đầu của bệnh tiêu chảy.
Tiêu chảy cấp do nhiễm rotavirus gây mất nước nghiêm trọng hơn làm trẻ dễ mất nước nặng và đe dọa tử vong, kéo dài thời gian nằm viện, nếu tái phát nhiều lần có thể gây suy dinh dưỡng.
Viêm dạ dày ruột cấp tính do Rotavirus
Các tác giả Flewett, Bryden, Midleton đã đề cập vai trò của Rotavirus trong bệnh viêm dạ dày ruột cấp đầu tiên. Tỷ lệ bệnh do tác nhân này tương đối, song ít thầy thuốc lâm sàng nào nghĩ đến, nên có thể bỏ ots bệnh và đôi khi tỏ ra lúng túng trong điều trị sau khi đã loại hết nguyên nhân. Đường xâm nhập vẫn là đường tiêu hóa do thói quen ăn uống không đảm bảo vệ sinh.
Trẻ em cũng hay mắc phải viêm ruột cấp do tác nhân này, bệnh xảy ra quanh năm và có thể gây thành dịch nếu các biện pháp phòng bệnh lây lan không được thực hiện tốt. Trẻ từ 2- 3 tuổi là đối tượng dễ bị mắc và biểu hiện bệnh nhất. Triệu chứng lâm sàng thường là đau bụng, buồn nôn và nôn, đôi khi có sốt, mệt mỏi, đau cơ,…không đáp ứng với liệu trình điều trị viêm loét dạ dày tá tràng thông thường.
Cần lưu ý rằng, khi mắc bệnh, thời gian miễn dịch rất ngắn, người bệnh có thể bị mắc lại bệnh trong vòng từ 1- 2 năm. Những người ốm yếu, suy giảm miễn dịch hay mắc các bệnh mạn tính khác rất dễ mắc nếu trong nhà có người bị tiêu chảy vì virut này hay tiếp xúc với yếu tố gây bệnh như nước sinh hoạt, thức ăn không sạch...
Điều trị:
Đây là bệnh do virut gây ra nên chưa có thuốc điều trị đặc hiệu, hơn nữa, khi có các dấu hiệu cấp tính ở dạ dày ruột cần được đưa đến cơ sở y tế. Mọi trường hợp tiêu chảy đều phải truyền dịch đầy đủ, tránh những biến chứng nguy hiểm như trụy tim mạch do giảm lượng tuần hoàn trong cơ thể vì thiếu nước; thận trọng khi sử dụng thuốc kháng sinh, nhất là đối với trẻ nhỏ.
- Bệnh do virus gây nên vì vậy chưa có thuốc điều trị bệnh một cách đặc hiệu, nếu trẻ không bị sốt (nghi rằng không bị bội nhiễm vi khuẩn khác) thì không dùng kháng sinh, vì nếu dùng sẽ có nguy cơ gây loạn khuẩn đường tiêu hóa cho trẻ, đối với trẻ có bội nhiễm, sốt cao trên 38oC cần đề phòng cháu lên cơn co giật.
- Cần hạ nhiệt cho trẻ càng nhanh càng tốt: bỏ bớt quần áo, bao gồm cả tã lót, cần đắp hoặc lau người bằng khăn tẩm nước hơi ấm vào những vùng như nách, bẹn, trán. Đắp hoặc lau nước ấm cho trẻ cứ khoảng 2 giờ một lần, mỗi lần không quá 30 phút, sau khi đắp hoặc lau bằng nước ấm, cần đo lại nhiệt độ cho trẻ. Không nên dùng nước lạnh hoặc đá để chườm cho trẻ vì các loại này tuy làm hạ thân nhiệt nhanh nhưng ít mang lại lợi ích vì hiện tượng co mạch ngoại biên sẽ làm trở ngại cho việc thoát nhiệt. Không nên dùng viên thuốc hạ nhiệt dạng đặt hậu môn vì trẻ đang tiêu chảy sẽ tống thuốc ra ngoài làm mất tác dụng của thuốc hạ nhiệt.
- Thông thường tiêu chảy do Rotavirus đi ngoài nhiều lần trong ngày, hậu môn có thể bị hăm, đỏ, vì vậy sau mỗi lần cháu đi tiêu nên lau bằng giấy mềm hoặc khăn, tốt nhất vẫn là rửa bằng nước ấm có xà phòng (lưu ý khi rửa cho cháu cần cho nước chảy vào hố xí, tránh vương vãi ra xung quanh. Tay của người mẹ, người chăm sóc trẻ... sau khi rửa cho trẻ cần được rửa sạch bằng xà phòng và tốt nhất là được sát khuẩn bằng cồn 70oC).
Phòng bệnh:
- Không nên để trẻ tiếp xúc với trẻ hoặc người đang mang bệnh do nhiễm rotavirus. Người ta cũng tiến hành cho trẻ sơ sinh thiếu cân và trẻ có hệ thống miễn dịch kém uống globulin miễn dịch (các nghiên cứu cũng nhận thấy nếu trẻ được bú sữa mẹ đầy đủ trong 2 năm đầu có thể giảm được nguy cơ mắc bệnh). Nhất là môi trường nhà trẻ và trường học, khi phát hiện trẻ bị tiêu chảy do Rotavirus nên cho cháu nghỉ học ở nhà để tránh lây lan cho trẻ khác qua đường ăn, uống, dụng cụ, đồ chơi...
- Sử dụng nước sinh hoạt và thức ăn đảm bảo vệ sinh, không nên ăn các loại thức ăn và rau xanh chưa tiệt trùng, chưa được nấu chín, người đang bị bệnh, dù nhẹ cũng không được tham gia chế biến thức ăn. Nhìn chung biện pháp phòng ngừa là ăn chín, uống nước đun sôi, rửa tay sạch trước khi ăn và sau khi đi vệ sinh. Các chất thải của bệnh nhân cần được xử lý tốt, tránh xâm nhập vào môi trường.
- Trong những nguồn nước không đảm bảo vệ sinh như nước sông, nước ao hồ có rất nhiều virus này, do vậy ở vùng không có nước sạch nếu phải dùng nguồn nước này cho sinh hoạt thì sẽ tạo thuận lợi cho virut xâm nhập cơ thể và gây bệnh.
- Bệnh có khả năng lây lan mạnh cho nên cần quản lý phân, các chất thải do trẻ phóng uế ra ngoài thật tốt, tuyệt đối không để vương vãi khắp nơi, nhất là ở các vùng nông thôn.
- Tổ chức Y tế thế giới (WHO) đã xác định việc phát triển rotavirus vaccin là ưu tiên hàng đầu cho y tế cộng đồng. Vaccin dạng uống là loại vaccin mới nhất phòng chống bệnh đường tiêu hóa do rotavirus, hiệu quả bảo vệ lên đến 90% cho trẻ em khỏi bệnh, có tên thương mại là Rotarix.