Ký sinh trùng là những sinh vật chiếm sinh chất của các sinh vật khác đang sống để tồn tại và phát triển. Đặc điểm của ký sinh trùng là sống nhờ, sống gửi, sống bám, sống ký sinh hoàn toàn hay sống ký sinh một phần vào sinh vật khác. Các loại ký sinh trùng thường chỉ sống và phát triển ở các chỗ nhất định trong vật chủ hoặc ký sinh ở những loại vật chủ thích hợp. Tuy vậy, trên thực tế có những trường hợp ngoại lệ, ký sinh trùng có thể sống khác quy luật, nó có thể ký sinh lạc chỗ hoặc lạc vật chủ.
Thế nào gọi là ký sinh trùng lạc chỗ và lạc chủ ?
Ký sinh trùng lạc chỗ là những ký sinh trùng sống ký sinh lạc sang cơ quan, phủ tạng khác với cơ quan, phủ tạng mà nó thường ký sinh như giun đũa người (Ascaris lumbricoides) thường sống ở ruột non, khi lạc chỗ có thể chui vào tuyến nước mắt, vào ống tụy tạng, vào ống mật ...
Ký sinh trùng lạc chủ là những ký sinh trùng bình thường sống ký sinh ở một loài vật chủ nhất định nhưng do sự tiếp xúc giữa vật chủ này với vật chủ khác nên ký sinh trùng có thể nhiễm qua vật chủ mới như giun đũa chó (Toxocara canis), giun tròn ký sinh ở động mạch phổi chuột (Angiostrongylus cantonensis) có thể lạc chủ sang người gây viêm não, màng não ở người... Vật chủ là những sinh vật mà ở đó ký sinh trùng sinh sản và phát triển để hoàn thiện vòng đời sinh trưởng của chúng. Có loại ký sinh trùng ký sinh ở cả vật chủ chính và vật chủ phụ, có loại chỉ ký sinh ở một vật chủ và ngoại cảnh, có loại ký sinh qua hai vật chủ phụ và cũng có loại ký sinh trên sinh vật vừa là vật chủ chính vừa là vật chủ phụ.
Các khái niệm về vật chủ, vật dự trữ mầm bệnh và trung gian truyền bệnh
Vật chủ chính là vật chủ mà ở đó ký sinh trùng sinh sản theo phương thức hữu tính (hữu giới) hoặc ký sinh trùng sống ở giai đoạn trưởng thành như muỗi Anopheles là vật chủ chính của của ký sinh trùng sốt rét, người là vật chủ chính của ký sinh trùng giun chỉ, các loài sán lá gan nhỏ ...
Vật chủ phụ còn gọi là vật chủ trung gian, là vật chủ mà ở đó ký sinh trùng sinh sản theo phương thức vô tính (vô giới) hoặc nếu không sinh sản thì ở dưới dạng ấu trùng chưa trưởng thành; một số ký sinh trùng có thể có 1 hoặc 2 vật chủ phụ như người là vật chủ phụ của ký sinh trùng sốt rét, muỗi là vật chủ phụ của ký sinh trùng giun chỉ; ốc là vật chủ phụ thứ nhất và cá là vật chủ phụ thứ hai của loại ký sinh trùng sán lá gan nhỏ ... Tuy nhiên, có những ký sinh trùng chỉ có một vật chủ duy nhất để hoàn thành sự phát triển vòng đời của chúng nhưng cần có một giai đoạn phát triển ở ngoại cảnh như giun đũa, giun tóc ... Ngoài ra cũng có loại ký sinh trùng phát triển cả giai đoạn trưởng thành và giai đoạn ấu trùng ở trong cùng một cơ thể vật chủ như lợn vừa là vật chủ chính, vừa là vật chủ phụ của ký sinh trùng giun xoắn (Trichinella spiralis) ...
Vật dự trữ mầm bệnh là sinh vật dự trữ mầm bệnh ký sinh trùng của người như mèo, chó ... là sinh vật dự trữ mầm bệnh sán lá gan nhỏ (Clonorchis sinensis) ...
 |
Muỗi Anopheles là trung gian truyền bệnh
sinh học của ký sinh trùng sốt rét |
Trung gian truyền bệnh thường được gọi là vector, là sinh vật mang ký sinh trùng và truyền ký sinh trùng từ người này sang người khác. Cần phân biệt vật chủ trung gian với sinh vật trung gian truyền bệnh. Vật chủ trung gian thường thực hiện vai trò trung gian truyền bệnh sinh học khi ký sinh trùng có sự tăng trưởng về số lượng trong cơ thể trung gian truyền bệnh như muỗi Anopheles là trung gian truyền bệnh sinh học của ký sinh trùng sốt rét ... Sinh vật trung gian truyền bệnh thường thực hiện vai trò trung gian truyền bệnh cơ học khi ký sinh trùng không có sự phát triển tăng trưởng về số lượng trong cơ thể trung gian truyền bệnh như ruồi nhà là trung gian truyền bệnh cơ học của ký sinh trùng gây bệnh lỵ amibe (Entamoeba histolytica) ... Một khái niệm về người lành mang ký sinh trùng cũng cần được hiểu đúng, đó là người có mang ký sinh trùng trong cơ thể nhưng không có một biểu hiện bệnh lý lâm sàng nào như người mang bào nang ký sinh trùng amibe (Entamoeba histolytica) gây bệnh lỵ hoặc người mang ký sinh trùng sốt rét nhưng không có biểu hiện triệu chứng lâm sàng của bệnh sốt rét ...
Ký sinh trùng với tính đặc hiệu của nó
Ký sinh trùng có tính đặc hiệu với những mức độ khác nhau để thích hợp với cuộc sống ký sinh ở một hay nhiều loài vật chủ khác nhau. Ngay trong cơ thể một vật chủ, ký sinh trùng cũng có thể sống ở vị trí này hay vị trí khác. Đó là tính đặc hiệu chuyên biệt gồm đặc hiệu về vật chủ và đặc hiệu về vị trí ký sinh.
Ký sinh trùng có tính đặc hiệu về vật chủ như có thể chỉ ký sinh ở một loài vật chủ duy nhất (đặc hiệu hẹp) như giun đũa (Ascaris lumbricoides) chỉ ký sinh được trong ruột người; nó cũng có thể ký sinh ở nhiều loài vật chủ khác nhau (đặc hiệu rộng) như loại trùng cong (Toxoplasma gondii) có thể ký sinh ở người, trâu, bò, chim ...; giun xoắn (Trichinella spiralis) có thể ký sinh ở chuột, lợn, chó, mèo, cáo, người ...
Ký sinh trùng cũng có tính đặc hiệu về vị trí ký sinh như chỉ có thể sống ký sinh được ở một vị trí nhất định nào đó trong cơ thể vật chủ (đặc hiệu hẹp) như giun đũa (Ascaris lumbricoides) chỉ ký sinh được trong ruột non, giun kim (Enterobius vermicularis) chỉ sống ký sinh được trong ruột già của người ... Có loại ký sinh trùng có thể sống ở nhiều cơ quan khác nhau trong cơ thể vật chủ (đặc hiệu rộng) như loại trùng cong (Toxoplasma gondii) có thể ký sinh ở não, mắt, tim, phổi ... của người. Những loại ký sinh trùng có tính đặc hiệu hẹp về vị trí ký sinh thường có biểu hiện triệu chứng lâm sàng khu trú, tương đối điển hình đặc hiệu. Nếu ký sinh trùng có tính đặc hiệu rộng về vị trí ký sinh thì biểu hiện triệu chứng lâm sàng thường đa dạng, việc chẩn đoán và điều trị gặp rất nhiều khó khăn.
Cảnh báo bệnh ký sinh trùng ký sinh lạc chỗ, lạc chủ
Hiện nay một số cơ sở khám chữa bệnh đa khoa cũng như chuyên khoa ở tuyến trung ương trên cả nước đã tiếp nhận và điều trị các trường hợp bệnh nhân bị mắc bệnh ký sinh trùng ký sinh lạc chỗ, lạc chủ rất ít gặp trên lâm sàng nên ở tuyến dưới, kể cả bệnh viện tuyến tỉnh thường không chú ý. Do chưa có kinh nghiệm nhiều, chưa có cảnh giác cao ... nên tuyến dưới phát hiện, chẩn đoán lâm sàng bệnh bị nhầm lẫn, phương tiện xét nghiệm cận lâm sàng không đầy đủ và hiện đại nên việc chẩn đoán, điều trị không đúng, bệnh không thuyên giảm phải chuyển lên tuyến trên. Các bệnh viện chuyên khoa và đa khoa ở tuyến trung ương trong thời gian qua đã phát hiện, chẩn đoán, điều trị thành công những trường hợp bệnh ký sinh trùng lạc chỗ, lạc chủ ít gặp ở bệnh nhân trên lâm sàng như bệnh ấu trùng sán lợn (Cysticercosis), ấu trùng giun đũa chó (Toxocara canis) ... ký sinh tại não người và gây bệnh đã được các cơ quan thông tin, báo chí thông báo. Vì vậy, tất cả các cơ sở khám chữa bệnh cần chú ý cảnh báo các trường hợp bệnh lý có nghi ngờ bệnh ký sinh trùng ký sinh lạc chỗ, lạc chủ để giúp cho việc chẩn đoán bệnh đúng, điều trị bệnh có hiệu quả. Đối với những trường hợp nghi ngờ có thể nhờ tuyến trên hỗ trợ phương tiện, kỹ thuật chẩn đoán cận lâm sàng để xác định.