Một Việt kiều ở Lào về thăm quê hương, vào điều trị tại bệnh viện Trường Đại học Y Dược Huế với các triệu chứng là ho, có khạc nhổ ra đờm lẫn máu. Lúc đầu bệnh nhân được chẩn đoán là lao phổi nhưng qua theo dõi kết quả điều trị, đã phát hiện được người bệnh bị nhiễm bệnh sán lá phổi, một bệnh rất hiếm gặp tại các tỉnh miền Trung của Việt Nam. Vậy bệnh sán lá phổi là bệnh như thế nào ?
Đặc điểm của bệnh sán lá phổi:
Sán lá phổi là một bệnh mà con người và nhiều loài động vật khác như chó, mèo, lợn, hổ, báo, chó sói, cáo, chồn, chuột ... có thể bị nhiễm. Người có thể bị nhiễm sán lá phổi và tuổi thọ của sán ký sinh trong người kéo dài từ 6 đến 16 năm. Bệnh phân bố chủ yếu tập trung tại các nước Trung Quốc, Triều Tiên, Đài Loan, Philippnine, Nhật Bản, Việt Nam, Lào, Campuchia ... Ở Việt Nam, bệnh do loài sán lá Paragonimus heterotremus ký sinh trong phổi hoặc màng phổi gây nên và chỉ phát hiện được lẻ tẻ, có liên quan đến tập quán ăn uống của đồng bào dân tộc thiểu số vùng núi phía Bắc như Lai Châu, Sơn La, Hòa Bình, Lào Cai, Yên Bái, Hà Giang, Lạng Sơn, Nghệ An ... Có nơi như ở Sơn La, tỷ lệ nhiễm bệnh sán lá phổi chiếm tới 15%. Những loại ốc, cua, tôm là vật chủ trung gian truyền bệnh của bệnh sán lá phổi, nó có mặt ở hầu hết mọi nơi nhưng các nơi người dân có tập quán ăn cua, tôm nướng, chưa được nấu chín thì cơ hội bị nhiễm bệnh là điều không thể tránh khỏi.
Sán lá phổi thường ký sinh ở phổi với những nang sán có kích thước bằng đầu ngón tay, trong mỗi nang thường có hai sán và một chất dịch mủ đỏ. Cũng có trường hợp có nhiều nang sán nối liên tiếp nhau thành chuỗi hoặc tạo thành một hốc nang lớn. Phổi là nơi sán thường ký sinh nhưng cũng có trường hợp sán ký sinh ở dưới da, màng bụng, màng phổi, gan, ruột, tinh hoàn, não ... Nếu sán ký sinh ở não, bệnh nhân thường có những cơn động kinh.
Sán lá phổi phát triển như thế nào ?
Sán lá phổi trưởng thành dài 8-16 mm, chiều ngang 4-8 mm, dày 3-4 mm, có màu nâu đỏ, có thể thấy bằng mắt thường và rất giống như một hạt cà phê. Trứng sán rất nhỏ và có nắp, màu sẫm, dài từ 80-100 mc, chiều ngang từ 50-67 mc, chỉ phát hiện được dưới kính hiển vi. Sán trưởng thành đẻ trứng ở những phế quản, trứng sán được tống xuất ra ngoài theo đờm do bệnh nhân khạc nhổ ra môi trường chung quanh và tiếp tục phát triển ở các vật chủ trung gian truyền bệnh là ốc, cua, tôm. Trứng sán sau một thời gian ở duới nước, thường là 16 ngày (mùa nóng) và 60 ngày (mùa lạnh) sẽ phát triển thành ấu trùng lông. Ấu trùng lông sau khi ra khỏi trứng tìm đến những loại ốc thuộc giống Melania để ký sinh, có 7 loại ốc Melania là vật chủ trung gian thứ nhất của sán lá phổi. Sau khi xâm nhập vào ốc, ấu trùng lông phát triển thành bào ấu rồi trở thành những ấu trùng đuôi. Ấu trùng đuôi có một bộ phận nhọn ở phía đầu và có thể bơi trong nước để tìm đến ký sinh ở những loại cua và tôm nước ngọt là vật chủ trung gian thứ hai của sán lá phổi. Ở cua, tôm, ấu trùng sán lá phổi ký sinh duới dạng nang trùng ở cơ ngực. Sau thời gian từ 45-54 ngày xâm nhập vào cua, tôm; nang trùng có thể có khả năng gây nhiễm bệnh cho con người. Nếu người ăn phải cua, tôm nướng, chưa được nấu chín, có nang trùng sán lá phổi, nang trùng sẽ tới ruột non, chui qua ống tiêu hóa tới xoang bụng, ở lại xoang bụng khoảng 30 ngày và sau đó đi xuyên qua màng phổi từng đôi một, phát triển lớn lên thành sán trưởng thành ký sinh ở phổi.
Khi mắc bệnh sán lá phổi thường có những triệu chứng gì ?
Triệu chứng phát hiện đầu tiên của bệnh sán lá phổi là bệnh nhân ho có khạc nhổ đờm lẫn với máu. Sau đó cơn ho trở thành mãn tính và người bệnh thường ho nhiều vào buổi sáng sớm. Đờm khạc ra thường có màu rỉ sắt giống như viêm phổi, thỉnh thoảng bệnh nhân bị ho ra máu. Bệnh cảnh lâm sàng rất giống như bệnh lao phổi. Chụp phim phổi cũng thường thấy hình ảnh như những trường hợp bị lao hạch. Những bệnh nhân có sán trưởng thành ký sinh ở những phủ tạng khác thì triệu chứng lâm sàng diễn biến khá phức tạp, nếu sán ký sinh ở não thường gây nên những cơn động kinh, nếu sán ký sinh ở gan thường gây nên áp xe gan.
Xác định bệnh sán lá phổi thường căn cứ vào các triệu chứng lâm sàng giống bệnh lao phổi nhưng xét nghiệm đờm không phát hiện được vi khuẩn lao. Bệnh nhân không bị gầy sút nhanh chóng và không có những cơn sốt xảy ra vào buổi chiều như bệnh lao phổi. Tuy vậy, bệnh sán lá phổi có thể kết hợp với bệnh lao phổi và trong những trường hợp này rất khó xác định bệnh dựa vào các triệu chứng trên lâm sàng. Muốn chẩn đoán chính xác bệnh sán lá phổi thì các cơ sở y tế cần phải dựa vào kết quả xét nghiệm. Nếu xét nghiệm đờm phát hiện được trứng sán lá phổi là có thể khẳng định một cách chắc chắn, trong đờm có thể thấy những tinh thể Charcot Leyden. Trong xét nghiệm đờm, nên dùng phương pháp tập trung trứng để dễ phát hiện. Đối với trẻ em, đờm xuất ra không khạc ra ngoài mà trẻ thường nuốt đờm vào thực quản và ống tiêu hóa nên xét nghiệm phân có thể tìm thấy trứng sán lá phổi ở trong phân. Ngoài ra còn có thể dùng các biện pháp hỗ trợ khác để chẩn đoán xác định bệnh như chụp phim phổi, thử phản ứng miễn dịch ...
Điều trị và phòng bệnh
Bệnh sán lá phổi hiện nay được điều trị bằng thuốc Praziquantel. Uống 75mg/kg cân nặng trong 24 giờ, chia 3 lần cách nhau khoảng 4-6 giờ, dùng trong 2 ngày. Trong quá trình điều trị, bệnh nhân có thể ho ra nhiều máu một lúc nên cần cho người bệnh nghỉ ngơi tuyệt đối, sử dụng thuốc cầm máu, giảm ho. Những trường hợp bị chóng mặt, nhức đầu ... cần cho bệnh nhân nằm nghỉ, uống nước chanh đường hoặc nước hoa quả. Việc điều trị bệnh sán lá phổi bằng Praziquantel phải được sự kiểm soát và theo dõi chặt chẽ của thầy thuốc vì thuốc chống chỉ định sử dụng cho một số các đối tượng và có thể có những tác dụng không mong muốn của thuốc cần phải xử trí. Sau điều trị khoảng 3-4 tuần, kết quả xét nghiệm đờm và phân âm tính thì xem như bệnh nhân đã khỏi bệnh. Cần phải xét nghiệm 3 lần trong 3 ngày liên tiếp để đánh giá một cách chính xác tiêu chuẩn khỏi bệnh.
Phòng bệnh sán lá phổi cần điều trị tích cực người bị bệnh, quản lý chặt chẽ và xử lý tốt đờm, phân do người bệnh thải ra để ngăn chận mầm bệnh lây lan cho cộng đồng chung quanh. Tổ chức truyền thông giáo dục sức khoẻ, vận động người dân tuyệt đối không ăn tôm, cua nước ngọt còn sống, nướng hoặc chưa được nấu chín.