Biết tôi làm ngành chuyên khoa phòng chống sốt rét và cũng biết bệnh sốt rét do muỗi truyền. Một người bạn của tôi sống ở thành phố đã gọi điện thoại đến than thở: “nhà mình có nhiều muỗi quá ! mình sợ cả nhà bị mắc bệnh sốt rét ! làm thế nào giúp mình với !”. Tôi có dịp truyền thông giáo dục sức khoẻ cho người bạn đã có ý thức cao trong việc tự bảo vệ để phòng tránh sự mắc bệnh.
Tại thành phố có bệnh sốt rét không ?
Bệnh sốt rét chỉ lưu hành ở những vùng có điều kiện thích hợp. Ở Việt Nam, bệnh chỉ lưu hành ở vùng rừng núi phía Bắc, ven dọc dãy núi Trường Sơn, cao nguyên miền Trung, khu vực Đông Nam Bộ, Tây Nam Bộ và các miền duyên hải. Như vậy, bệnh sốt rét chỉ phát triển ở vùng rừng núi, núi đồi trung du và ven biển nước lợ. Tại thành phố không có bệnh sốt rét lưu hành vì muỗi truyền bệnh sốt rét Anopheles chủ yếu như An. minimus, An. dirus, An. sundaicus ... không thể hoạt động được trong điều kiện ở đây. An. minimus, An. dirus chỉ hoạt động ở vùng rừng núi và An. sundaicus chỉ hoạt động ở vùng ven biển nước lợ Nam Bộ. Tuy vậy, tại thành phố vẫn có bệnh nhân sốt rét do tình trạng giao lưu, đi lại vào vùng sốt rét và bị mắc bệnh khi trở về. Mặc dù có mặt mầm bệnh ở thành phố nhưng không có sự hoạt động của muỗi truyền bệnh sốt rét chủ yếu tại chỗ nên khả năng lây truyền bệnh không thể xảy ra được. Người bệnh bị mắc bệnh từ các nơi khác trở về thành phố, đồng bằng gọi là bệnh nhân sốt rét ngoại lai. Các trường hợp sốt rét ngoại lai nếu không được phát hiện, điều trị kịp thời sẽ có nguy cơ bị tử vong.
Thế thì tại thành phố, loại muỗi ở đây thường gây nên bệnh gì ?
Muỗi ở thành phố sống gần người gồm hai loài muỗi Culex và Aedes, thường là trung gian truyền một số bệnh cho con người . Muỗi Culex truyền bệnh giun chỉ bạch huyết và một số bệnh do virus như viêm não Nhật Bản... Muỗi Aedes truyền bệnh sốt Dengue, sốt Dengue xuất huyết, sốt vàng và các bệnh do virus khác.
Các loài muỗi đều có vòng đời trải qua bốn giai đoạn: trứng, bọ gậy, cung quăng và muỗi trưởng thành. Muỗi cái thường chỉ giao phối một lần nhưng đẻ trứng suốt đời theo từng đợt. Muỗi cái cần phải đốt máu để thực hiện chức năng sinh sản, còn muỗi đực không đốt máu nhưng tự nuôi dưỡng bằng hút nhựa cây. Muỗi cái đốt máu, tiêu máu và phát triển trứng mất một khoảng thời gian từ 2-3 ngày ở vùng nhiệt đới và lâu hơn ở vùng khí hậu ôn hòa. Khi đã có trứng, muỗi cái bay đi tìm các thủy vực thích hợp để đẻ, sau đó lại hút máu và đẻ một lứa trứng khác. Chu kỳ này cứ lặp đi lặp lại cho tới khi muỗi chết. Ở điều kiện tốt nhất, thời gian trung bình từ giai đoạn trứng đến muỗi trưởng thành mất khoảng 7-13 ngày.
Muỗi Culex có khoảng 550 loài, sống ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới. Muỗi thường đẻ trứng dính thành bè ở những nơi chứa nước yên tĩnh tự nhiên hay nhân tạo, cống rãnh và các thảm nước rộng lớn. Ngoài việc gây phiền hà cho con người như muỗi sinh sôi, nẩy nở với một số lượng lớn, tiếp xúc và đốt máu gây ngứa, viêm và sưng tấy ở chỗ vết đốt; nó còn truyền cho người một số loại bệnh. Loài muỗi phổ biến nhất là Culex quinquefasciatus thường gây bệnh giun chỉ bạch huyết, Culex tritaeniorhynchus thường gây nên bệnh viêm não Nhật Bản.
Muỗi Aedes có khoảng trên 950 loài và có mặt ở khắp nơi trên khắp thế giới. Muỗi thường đẻ trứng rời từng chiếc trên những diện tích ẩm ướt, ngay trên thành hoặc gần sát với mặt nước, trong những dụng cụ chứa nước tạm thời hoặc những nơi có nước lên xuống. Nó chịu được độ khô trong nhiều tháng và chỉ nở khi bị ngập nước. Tất cả các loài Aedes ở vùng có mùa đông lạnh có thể sống sót qua thời kỳ này ở dạng trứng. Một số loài đẻ trứng ở vùng ven biển nước mặn và đầm lầy bị ngập từng thời kỳ do thủy triều lên xuống bất thường hoặc mưa to; một số loài khác đã thích ứng được với việc tưới tiêu trong nông nghiệp. Cũng như muỗi Culex, muỗi Aedes ngoài việc gây phiền hà cho con người, nó còn là trung gian truyền một số loại bệnh cho người như loài Aedes aegypti truyền bệnh sốt Dengue, sốt Dengue xuất huyết, sốt vàng và các bệnh do virus khác; loài Aedes albopictus cũng có thể truyền bệnh sốt Dengue và bệnh do virus khác. Ở một số nơi, loài Aedes có thể truyền bệnh giun chỉ bạch huyết.
 |
Người dân nhận màn tẩm hóa chất để
phòng chống muỗi đốt gây bệnh |
Làm thế nào để phân biệt muỗi sốt rét và muỗi thường ?
Bạn đã đi sâu hơi nhiều vào lãnh vực chuyên khoa côn trùng của mình rồi đấy nhé ! Lẽ dĩ nhiên muỗi sốt rét có đặc điểm hình thể khác biệt so với muỗi thường. Muỗi sốt rét là loài muỗi Anopheles, trứng muỗi nỗi trên mặt nước dính với nhau và có phao, bọ gậy muỗi nằm ngang với mặt nước lúc nghỉ, muỗi trưởng thành khi đậu ở tư thế nghỉ thường có vòi và thân tạo thành một góc nhọn so với mặt phẳng của tường vách đậu, trông giống như cây đòn xóc nên thường được gọi là muỗi đòn xóc. Dùng kính lúp phóng đại ở đầu muỗi thấy bộ phận pan dài bằng vòi và cánh muỗi có đốm. Trái lại, trứng của loại muỗi thường không có phao, trứng kết thành bè (Culex) hoặc rời từng chiếc (Aedes) ở trên mặt nước; bọ gậy muỗi khi nghỉ tạo thành một góc so với mặt nước; muỗi trưởng thành khi đậu ở tư thế nghỉ thường có thân nằm ngang với mặt phẳng tường vách đậu. Phóng đại ở đầu muỗi bằng kính lúp thấy bộ phận pan ngắn hơn so với vòi và cánh muỗi thường không có đốm. Loài muỗi Aedes aegypti truyền bệnh sốt Dengue và sốt Dengue xuất huyết rất dễ nhận biết do có các khoang trắng đen ở chân trông vằn vện nên thường được gọi là muỗi vằn. Ở thành phố nên chú ý sự hoạt động với mật độ cao của muỗi Ardes aegypti để phòng tránh muỗi đốt vì nó có thể truyền bệnh sốt Dengue và sốt Dengue xuất huyết với nhiều người bị mắc và có thể gây tử vong nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời.
Để phòng tránh muỗi đốt có hiệu quả nhất nên làm gì ?
Cách tự bảo vệ cá nhân phòng chống muỗi đốt có hiệu quả nhất từ xa xưa đến nay vẫn là sử dụng màn chống muỗi thành tập quán trong sinh hoạt hàng ngày. Màn ngủ có tự bao giờ người ta vẫn chưa xác định được nhưng nó là dụng cụ được con người sử dụng để phòng tránh các loại côn trùng đốt gây sự phiền toái và có thể truyền một số loại bệnh cho đến ngày nay. Ngoài màn chống muỗi, một số các biện pháp khác cũng được áp dụng để hạn chế sự tiếp xúc của muỗi đối với con người như dùng hương, dùng kem xua muỗi, mặc áo quần dài, đèn bẫy muỗi, vợt bắt muỗi, bình xịt hóa chất diệt muỗi; thau vét, thả cá, rãi hóa chất hay vi sinh vật diệt bọ gậy muỗi ... Nói chung có rất nhiều biện pháp để phòng tránh muỗi đốt và những biện pháp này có tác dụng hỗ trợ lẫn nhau để tăng tính hiệu quả. Đối với vùng có bệnh lưu hànhnặng, việc sử dụng hóa chất diệt muỗi tẩm vào màn ngủ hoặc phun tồn lưu trên tường vách, phun không gian được can thiệp để hạ thấp tỷ lệ và mật độ hoạt động của muỗi truyền bệnh trong mùa bệnh phát triển. Hóa chất diệt muỗi thường được sử dụng để tẩm màn ngủ hoặc phun tồn lưu hiện nay theo chỉ đạo của Bộ Y tế là loại Fendona 10SC và Icon 2,5CS thuộc nhóm pyrethroide tổng hợp và một số hóa chất khác. Các loại hóa chất này rất tiện sử dụng vì có thể tẩm màn, phun tồn lưu hoặc phun không gian tuỳ theo chỉ định của biện pháp can thiệp phù hợp tình hình.
Thế thì màn tẩm hóa chất diệt muỗi có ưu điểm hơn là không tẩm ?
Đúng rồi ! Màn ngủ tẩm hóa chất sẽ có tác dụng nhanh trong việc kích thích hoặc giết chết muỗi khi tiếp xúc với màn, ngăn không cho muỗi tìm thấy các lổ thủng trên màn để chui vào đốt người và tăng khả năng bảo vệ của màn ngủ. Khi muỗi đậu vào màn tẩm hóa chất với ý đồ đốt phần cơ thể của người đang ngủ tiếp xúc qua màn sẽ bị giết chết. Sau khi tiếp xúc với hóa chất tẩm trên màn mà chưa chết, muỗi sống sót thường thay đổi tập tính, sẽ loạng choạng và không muốn đốt mồi nữa. Một lợi ích là đối với người không có màn ngủ hoặc nằm gần người ngủ màn có tẩm hóa chất cũng có thể được bảo vệ một phần nào khỏi bị muỗi đốt. Màn tẩm hóa chất được xem như là một cái bẫy muỗi khi có người nằm ngủ trong màn vì sẽ hấp dẫn muỗi và các loài côn trùng truyền bệnh khác đến đậu vào và giết chết. Màn tẩm hóa chất cũng sẽ làm giảm hoặc diệt một số loài côn trùng nhạy cảm với hóa chất như rệp, chấy, rận, bọ chét, ruồi nhà, gián, mò gà, bọ xít ... hút máu và gây nhiều phiền toái cho sinh hoạt của con người.