Gần đây trên hệ thống thông tin đại chúng có đưa tin về việc xuất hiện côn trùng lạ tại xã Đắk R’moan, thị xã Gia Nghĩa, tỉnh Đăk Nônglàm ảnh hưởng đến sinh hoạt của nhân dân địa phương. Để làm rõ thông tin về loài côn trùng này, Cục y tế dự phòng-Bộ Y tế đã có Công văn số 376 DP-DT ngày 29/4/2011 yêu cầu Viện Vệ sinh dịch tễ Tây Nguyên và Viện Sốt rét-Ký sinh trùng-Côn trùng Quy Nhơn kiểm tra, kiểm soát loài côn trùng này.
Thực hiện sự chỉ đạo của Bộ Y tế và triển khai các biện pháp ngăn chặn tác hại do lòai côn trùng này gây ra đối với sức khỏe người dân, đồng thời chủ động ngăn ngừa nguy cơ có thể gây bệnh, truyền bệnh của loại côn trùng này; từ ngày 5/5/2011 đến 8/5/2011, Viện Sốt rét-Ký sinh trùng-Côn trùng Quy Nhơn đã phối hợp với Viện Vệ Sinh Dịch Tễ Tây Nguyên, Trung tâm Y tế dự phòng tỉnh Đắk Nông và Trung Tâm Y Tế thị xã Gia Nghĩa tiến hành nghiên cứu, khảo sát, điều tra, xác minh loài côn trùng này tại thôn Tân Hòa và Tân Bình, xã Đắk R’moan thuộc thị xã Gia Nghĩa, tỉnh Đắk Nông.
Nội dung điều tra
- Xác định thông tin về việc xuất hiện loài “côn trùng lạ” do báo chí đưa tin.
- Theo dõi đặc điểm sinh thái, tác hại, nguy cơ gây bệnh đối với con người do lòai côn trùng này gây ra.
- Đề xuất biện pháp kiểm soát côn trùng, dự phòng đảm bảo an toàn cho sức khỏe người dân.
- Thông tin, truyền thông cho người dân về nguy cơ, tác hại, cách phòng chống, tránh gây hoang mang cho người dân.
| Bọ đậu đen thường sống ở cây cao su, cà phê, hồ tiêu |
Phương pháp điều tra
- Khảo sát hiện trạng và nguyên nhân xuất hiện của loại côn trùng lạ
- Thu thập mẫu để xác định loài tại 2 thôn trên và một số nơi khác trong tỉnh.
- Đánh giá mức độ ảnh hưởng của côn trùng lạ đến sinh hoạt cũng như sức khỏe người dân (thông qua phỏng vấn người dân).
- Quan sát một số loại hóa chất diệt người dân đã sử dụng để có cơ sở đề xuất biện pháp phòng chống.
Kết quả điều tra
Định danh loài côn trùng
Theo khóa định loại sinh học, đây là một loài côn trùng cánh cứng mà người dân địa phương thường gọi là Bọ đậu đen hoặc mọt đậu đen.
Tên khoa học: Mesomorphus Villiger
Thuộc bộ: Coleoptera
Họ: Tenebrionidae
Giống: Lophocateres
 |
Côn trùng được người dân thu gom |
Một số đặc điểm sinh thái
Kết quả điều tra và quan sát cho thấy loài côn trùng này không chỉ xuất hiện ở xã Đắk R’oam -Thị xã Gia Nghĩa mà còn xuất hiện ở nhiều nơi khác thuộc địa bàn Tây Nguyên nhiều năm qua (như Thôn Kép Ram, xã Hòa Bình, Thị xã Kon Tum, tỉnh Kon Tum) năm 2008, Đồng Nai, Bình Phước, Bình Dương. Thời gian xuất hiện thường vào khoảng tháng 2-3 và diễn tiến tiếp tục đến tháng 7-8 hàng năm thì giảm dần và biến mất.
Đây là loài côn trùng cánh cứng, di chuyển nhanh, có hình dạng giống như hạt đậu đen. Bọ đậu đen sống trong đất ở những nơi có vườn cao su, hồ tiêu, rừng, vườn cây ăn trái. Chúng thường trú ẩn trong các nơi ẩm tối, nhiều tạp chất. Thường xuất hiện thành đàn vào đầu mùa mưa. Chúng có tính hướng quang nên họat động mạnh vào ban đêm (7-8 giờ tối) với mật độ cao.
Địa bàn xuất hiện côn trùng
Đoàn điều tra của 2 Viện đã làm việc với Trung tâm YTDP tỉnh Đắk Nông, Trung tâm Y tế Thị xã Gia Nghĩa, Trạm Y tế xã Đắk R’moan. Được biết loài côn trùng này chỉ xuất hiện tại một số hộ gia đình thuộc thị trấn Gia Nghĩa, vì vậy đoàn điều tra tập trung khảo sát ở các hộ gia đình này.
Đắk R’oam xã miền núi cách trung tâm Thị xã Gia Nghĩa khoảng 13 km về phía Tây Bắc, có 8 thôn với 4.469 dân, 361 hộ, 1.430 nhân khẩu. Trong đó 2 thôn có sự hiện diện của loài côn trùng này là thôn Tân Hòa (227 hộ, 777 nhân khẩu), thôn Tân Bình (68 hộ, 250 nhân khẩu).
Vị trí xuất hiện lòai côn trùng này là nhà ông Hoàng Văn Quý (sinh năm 1971), thôn Tân Hòa, xã Đắk R’moan, thị xã Gia Nghĩa, tỉnh Đắk Nông. Đoàn nghiên cứu đã tiến hành điều tra ngẫu nhiên các hộ trong xã, trong đó chỉ phát hiện 1 hộ xuất hiện loại côn trùng này. Mật độ trú đậu trong nhà tương đối thấp, khoảng 10-50 con/m2, tập trung nhiều nhất ở trong mái ngói, tường nhà bằng chất liệu gỗ. Ban ngày, chúng ẩn nấp trong các khe gỗ trong trần nhà, khe ngói hoặc những nơi ẩm tối; ban đêm khoảng tầm 19-20 giờ xuất hiện với số lượng lớn và tập trung ở những nơi có ánh sáng như quanh bóng điện, đèn dầu, màn hình TV hoặc bám vào tường, vách, trụ, cột nhà; đồng thời rơi xuống đồ ăn, thức uống, ghế, giường, mùng, mền, bàn tủ và bò khắp trên cơ thể người làm ảnh hưởng lớn đến sinh hoạt thường nhật của nhân dân địa phương. Ngoài ra, còn phát hiện loài côn trùng này ở rải rác quanh nhà, vườn cây ăn quả, gỗ, củi mục bỏ rơi vãi, rừng cây cao su, hồ tiêu,…với mật độ thấp hơn.
Để đối phó với tình trạng ảnh hưởng của côn trùng lạ, người dân tại đây đã dùng một số hóa chất thường sử dụng trong lĩnh vực phòng chống côn trùng để phun xịt với nồng độ khác nhau nhưng ít có kết quả.
 |
Đoàn điều tra đang phỏng vấn người dân |
Khả năng gây bệnh
Qua phỏng vấn trực tiếp chủ hộ gia đình về tình trạng sức khỏe của các thành viên trong hộ gia đình có loài côn trùng này trú đậu, được biết chưa thấy có dấu hiệu nào về loài côn trùng này cắn đốt hoặc gây bệnh cho người. Các cá thể này thường có mùi hôi, gây khó chụi cho người. Hiện nay chưa phát hiện thấy có khả năng gây bệnh cho người, không trực tiếp ảnh hưởng đến sức khỏe của con người và gia súc, thực vật. Tuy nhiên sự xuất hiện với số lượng lớn của chúng đã làm ảnh hưởng đến sinh họat hàng ngày của người dân.
Biện pháp phòng chống
Qua khảo sát, phỏng vấn, đoàn công tác ghi nhận: Loại hóa chất người dân đã sử dụng (trước khi cơ quan y tế địa phương đến làm việc) để phun xịt trong nhà là hóa chất tẩm màn (hóa chất sử dụng trong chương trình phòng chống sốt rét) nhưng không rõ là loại gì, vì số lượng rất ít.
Loại hóa chất Trung tâm y tế thị xã Gia Nghĩa đã sử dụng để phun (trước khi đoàn công tác đến làm việc) là K-Othrine 2 EW, liều lượng 400ml/8 lít nước, dạng phun: ULV.
Đoàn nghiên cứu không sử dụng bất kỳ một lọai hóa chất diệt côn trùng nào để phun xịt vì không có tác dụng với loài bọ cánh cứng; hơn nữa liều lượng không xác định sẽ ảnh hưởng đến môi trường và sức khỏe con người.
Biện pháp áp dụng có hiệu quả nhất là vận động các hộ gia đình thu gom côn trùng cho vào bao tải đem đi đốt hoặc treo đèn sáng bên ngoài nhà, còn trong nhà thì tắt đèn và mở cửa thu hút côn trùng ra ngoài.
 |
Hình thái ngoài “bọ đậu đen” |
Kết luận và khuyến nghị
Bọ đậu đen là loài côn trùng cánh cứng thuộc bộ Coleoptera, giống Lophocateres, phân bố nhiều nơi ở địa bàn Tây Nguyên, thường trú ẩn trong các nơi ẩm tối, nhiều tạp chất và hoạt động mạnh vào ban đêm (19-20 gời). Lòai côn trùng này không trực tiếp ảnh hưởng đến sức khỏe của người và gia súc, nhưng sự xuất hiện với số lượng lớn của chúng đã làm ảnh hưởng đến sinh hoạt hàng ngày của người dân.
Đề nghị Trung tâm YTDP tỉnh Đắk Nông phối hợp với các cơ quan hữu quan thuộc tỉnh Đắk Nông nên hướng dẫn, chỉ đạo biện pháp cơ học phòng chống với loài bọ cánh cứng này thay vì sử dụng các hóa chất trong nông nghiệp cũng như chương trình PCSR để phun trực tiếp do cấu tạo cơ thể chúng được bao bọc bằng lớp kitin dày rất khó diệt đồng thời ảnh hưởng đến môi trường và sức khỏe con người.
Sử dụng bóng đèn điện treo ngoài nhà vào ban đêm, còn trong nhà thì tắt đèn và mở cửa thu hút côn trùng ra ngoài.
Vận động các hộ gia đình có côn trùng này thường xuyên quét dọn nhiều lần trong ngày để thu gom đem đi đốt nhằm làm giảm sự phát tán ra những vùng lân cận, vệ sinh môi trường xung quanh nhà ở để triệt nơi sinh sản và cư trú của chúng.