Trong tháng 4/2008, Bệnh viện Trung ương Huế phát hiện qua nội soi một bệnh nhân 37 tuổi ở thôn Trung An, xã Lộc Trì, huyện Phú Lộc, tỉnh Thừa Thiên Huế bị đỉa chui vào miệng và ký sinh ở đường hô hấp trên. Bệnh nhân thường xuyên đi rừng và hay uống nước ở các khe suối. Trước đó 2 tháng bệnh nhân bị khàn tiếng và ho ra máu tươi dai dẵng. Khi có các triệu chứng ban đầu, bệnh nhân được điều trị tại bệnh viện huyện Phú Lộc nhưng bệnh không khỏi, vẫn bị khàn tiếng, ho ra máu tuơi và lúc nào cũng cảm thấy có một vật cản ở cổ nên được chuyển lên tuyến trên. Qua nội soi, các bác sĩ Bệnh viện Trung ương Huế đã lấy ra được một con đỉa còn sống dài 6 x 0,8 cm bám ký sinh ở phần đầu khí quản gần hai dây thanh âm. Hiện tượng nầy cũng đã xảy ra và phát hiện ở một số địa phương khác. Vì vậy, người đi rừng, làm rẫy cần cảnh giác và đề phòng đỉa chui vào miệng khi uống nước tự nhiên ở các khe suối.
Đỉa là sinh vật có đặc điểm như thế nào ?
Đỉa thuộc lớp Hirudinea, ngành giun đốt Annelida. Thân đỉa có giác, môi, lỗ sinh dục ở giữa và không có lông. Thân đỉa cấu tạo hoàn toàn bằng cơ gồm 34 đốt, mềm và đàn hồi thích nghi cho việc hút một lượng máu lớn, có 2 giác cũng cấu tạo bằng cơ, một giác ở trước, giác còn lại ở cuối thân giúp chúng bám vào vật chủ và di động. Loài đỉa thuộc bộ Gnathobdellia có vai trò quan trọng trong y học, nó có da mềm, không có vòi nhưng có miệng cấu tạo với 3 môi bằng cơ, một môi ở mặt lưng, hai môi ở mặt bụng tạo thành giác miệng hình thìa. Môi cấu tạo như một tấm đệm phủ những gai nhỏ bằng kitin giúp đỉa bám chặt vào da vật chủ. Đỉa là loài giun đốt hút máu, khi hút máu tuyến nước bọt ở quanh miệng tiết ra chất chống động máu hirudin thấm chảy vào vết thương làm cho máu không động được. Máu có thể dự trữ trong diều (túi chứa) nhiều tháng, khi máu chuyển từ diều xuống dạ dày, máu chuyển từ màu đỏ sang màu xanh. Đỉa có cấu tạo lưỡng giới nhưng thực hiện việc thụ tinh chéo giữa hai cá thể với nhau, sau đó đẻ trứng. Đỉa sống dưới nước và đẻ một số trứng trong một kén ở dưới nước hoặc ở đất ẩm. Trong y học, đỉa gây hại chủ yếu cho con người do chúng hút máu vật chủ và gây tổn thương tại những vị trí mà chúng ký sinh ở ngoài da hay trong các nội tạng.
Bệnh do đỉa gây ra
Những loài đỉa sống ở dưới nước có thể ngẫu nhiên chui vào cơ thể con người qua đường miệng khi uống nước hoặc chui vào đường tiết niệu, sinh dục do ngâm tắm lâu ở dưới nước. Có nhiều loài đỉa có thể xâm nhập vào cơ thể nhưng phổ biến nhất là loài đỉa Limnatis nilotica thường sống khe suối, đầm, hồ, ao. Bệnh do đỉa chui vào cơ thể con người đã được mô tả và đã gặp ở nhiều nơi ở các nước trên thế giới. Khi uống nước lã từ các nguồn nước thiên nhiên như khe suối, ao hồ ... có sự hoạt động của đỉa, các con đỉa nhỏ có thể chui vào miệng, bám vào niêm mạc họng, xuống thanh quản, khí quản, thực quản, lên mũi và nếu hít vào sâu đỉa cho thể chui xuống tới cả phế quản. Thông thường đỉa thường bám vào thanh quản, dây thanh âm, yết hầu, mũi, họng, thực quản.
Triệu chứng thường gặp khi đỉa xâm nhập vào cơ thể là làm chảy máu liên tục do đỉa tiết ra chất chống đông máu hirudin ở chỗ bám để hút máu. Bệnh nhân không cảm thấy đau đớn và máu có thể chảy ra dưới hình thức ho ra máu, nôn ra máu, tiểu ra máu ... Nếu đỉa bám vào một vị trí nào đó để hút máu thì có thể gây ra những triệu chứng ở tại chỗ như làm tăng áp lực, gây khó chịu, đau, thần kinh bị kích thích, rối loạn chức năng cơ quan, bội nhiễm vi khuẩn, gây viêm nhiễm ở nơi bị đỉa ký sinh và có thể gây nên ổ áp xe ở lớp dưới niêm mạc. Tình trạng chảy máu kéo dài cũng gây triệu chứng thiếu máu. Khi đỉa bám vào thanh quản, dây thanh âm thì bệnh nhân bị ho liên tục, đờm có chất nhầy lẫn máu, kêu đau tức ngực, khó thở, tím tái, nói khàn tiếng và đôi khi bị mất tiếng nói. Nếu đỉa ký sinh ở yết hầu, khí quản gây ngạt thở, dẫn tới tử vong; nếu ký sinh ở lưỡi gà, thực quản gây nên hiện tượng nuốt khó, nôn ọe. Đỉa có thể chui vào âm hộ, âm đạo gây chảy máu kéo dài; chui vào đường sinh dục nam giới gây chảy máu đường tiết niệu. Cũng có trường hợp đỉa chui cả vào mắt gây chảy máu, bệnh nhân sợ ánh sáng và tiết ra nhiều nước mắt. Như vậy bệnh do đỉa gây ra ở rất nhiều cơ quan, bộ phận tùy theo vị trí mà chúng xâm nhập vào cơ thể để ký sinh.
Thế thì con đỉa và con vắt có khác nhau không ?
Đỉa và vắt cùng chung một lớp Hirudinea, ngành giun đốt Annelida, có đặc điểm sinh học và vai trò y học tương tự nhau. Vắt có 15 loài khác nhau nhưng phổ biến nhất là loài Dinobdella ferox sống ở kẽ đá, khe suối, bờ giếng ... Vắt đẻ nang trứng trong bùn, sau đó nở ra các con vắt nhỏ. Vắt sống ở đất, kích thước từ 2-4 cm khi ở trạng thái nghỉ và rất đói máu, chúng núp trong các hốc đá, dưới lá cây, dòng suối ... chờ người hoặc súc vật đi qua để bám vào và hút máu. Con người hoặc động vật như trâu, bò, ngựa ... sẽ bị vắt tấn công khi tiếp xúc với nơi trú ẩn của nó. Vết đốt máu của vắt trên da không gây đau đớn nhưng thường bị chảy máu kéo dài, có thể nguy hiểm đến tính mạng nhất là khi chui vào mũi, miệng, khí quản, ống tiêu hóa ... gây nên những hậu quả, biến chứng trầm trọng khác.
Điều trị và phòng tránh
Khi bị đỉa xâm nhập vào các khoang tự nhiên ở mũi, miệng của cơ thể; cần súc miệng bằng nước muối mặn hoặc hít vào chất có mùi cay, mùi hăng ngay. Nếu phát hiện đỉa ở cạn, dùng ống soi gắp đỉa ra; nếu ở sâu phải gây tê và dùng dụng cụ chuyên khoa để gắp lấy đỉa ; nếu ở quá sâu thì phải mổ để bóc tách loại bỏ. Khi đỉa chui vào đường sinh dục có thể dùng nước muối đậm đặc để súc rửa cũng có kết quả như làm đỉa bị chết hoặc đỉa tự chui ra. Đề phòng đỉa bám và hút máu bằng cách sử dụng các loại dụng cụ bảo hộ khi phải tiếp xúc với nơi có đỉa hoạt động, sử dụng các nguồn nước sạch, an toàn trong ăn uống và sinh hoạt; không tắm ở những nơi ao hồ, sông suối có sự hiện diện của đỉa.
Khi bị vắt hút máu, phải tìm mọi cách lấy bỏ vắt ra khỏi nơi đốt bằng cách dùng nước muối, cồn nhỏ vào nơi vắt đốt. Nếu vết đốt còn chảy máu có thể dùng bút điện để cầm máu. Cần rửa sạch vết thương bằng thuốc sát trùng và băng chặt lại. Đề phòng bị vắt đốt hút máu bằng cách sử dụng dụng cụ bảo hộ nơi có chúng hoạt động, dùng hóa chất DMP (Dimethylphtalate) bôi lên da để xua đuổi vắt.
Ở bệnh nhân đã nói ở trên, do thường xuyên có các hoạt động đi rừng và hay uống nước tự nhiên tại các khe suối có đỉa hoạt động thì cơ hội bị đỉa xâm nhập qua miệng khi uống nước để gây bệnh là điều không thể tránh khỏi. Vì vậy những người thường hay đi rừng, vào rẫy cần quan tâm đến vấn đề nầy để chủ động phòng tránh đỉa, vắt xâm nhập vào cơ thể và ký sinh gây bệnh.