Năm 2008, kỷ niệm 220 năm (1788-2008) người Anh hùng dân tộc Quang Trung-Nguyễn Huệ lên ngôi Hoàng đế tại Phú Xuân, một số nơi đãdiễn ra những sự kiện hoạt động. Thành phố Quy Nhơn xây dựng và khánh thành tượng đài Quang Trung Hoàng đế uy nghi, lộng lẫy, vuơn lên án ngữ ở một góc trời ngay giữa trung tâm thành phố; đồng thời tổ chức lễ hội Festival Tây Sơn-Bình Định năm 2008. Trong dịp Festival Huế 2008, thành phố Huế cũng đã tổ chức tái hiện lại Lễ đăng quang lên ngôi của Hoàng đế Quang Trung tại chân núi Bân. Ở thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An, Đền thờ Quang Trung-Nguyễn Huệ cũng đã được xây dựng và khánh thành để tưởng niệm người anh hùng dân tộc. Đô đốc Bùi Thị Xuân, một vị Nữ tướng tài trí vẹn toàn của triều Tây Sơn-Nguyễn Huệ cũng đã xây dựng Đền thờ tưởng niệm tại thị trấn Phú Phong, huyện Tây Sơn, tỉnh Bình Định. Riêng Công chúa Ngọc Hân, Bắc Cung Hoàng hậu của vua Quang Trung-Nguyễn Huệ vẫn chưa được sự quan tâm đề cập đến.
Ngọc Hân Công chúa-Bắc Cung Hoàng hậu Lê Ngọc Hân
Công chúa Ngọc Hân là con gái thứ 9 vua Lê Hiển Tông. Mẹ của bà là Chiêu Nghi Nguyễn Thị Huyền, người Phù Ninh, Bắc Ninh. Năm 1786, Nguyễn Huệ ra Bắc với chiêu bài "phù Lê diệt Trịnh". Diệt xong họ Trịnh, Nguyễn Huệ tới yết kiến vua Lê Hiển Tông. Do sự mai mối của tướng Bắc Hà vào hàng Tây Sơn là Nguyễn Hữu Chỉnh, Công chúa Ngọc Hân vâng lệnh vua cha kết duyên cùng Nguyễn Huệ. Khi đó bà chỉ mới 16 tuổi, còn Nguyễn Huệ33 tuổi. Từ đây, bà đã có vai trò rất lớn đối với sự nghiệp của của chồng là Quang Trung-Nguyễn Huệ. Năm 1788, Nguyễn Huệ lên ngôi Hoàng đế lấy niên hiệu là Quang Trungtrước khi kéo quân ra Bắc lần thứ ba để diệt quân Thanh, Lê Ngọc Hân được phong làm Hữu Cung Hoàng hậu.Năm 1789, sau khi đại thắng quân Thanh, Nguyễn Huệ lại phong bà làm Bắc Cung Hoàng Hậu. Bà đãcó 2 con với Nguyễn Huệ là Công chúa Nguyễn Ngọc Bảo và Hoàng tử Nguyễn Quang Đức.
Sau khi vua Quang Trung đột ngột băng hà vào năm 1792, con trai của Bà Chính cung Hoàng hậu họ Phạm, người phủ Quy Nhơn(chị cùng mẹ khác cha với Hình bộ Thượng thư Bùi Văn Nhất và Thái sư Bùi Đắc Tuyên)là Nguyễn Quang Toản được lên ngôi kế vị, lấy niên hiệu là Cảnh Thịnh; nội bộ triều đại Tây Sơn đã xảy ra nhiều mối mâu thuẫn gay gắt, chủ yếu là sự lộng quyền của ngoại thích, đứng đầu là Thái sư Bùi Đắc Tuyên. Năm 1795, sau khi dẹp được phe phái gây nhiều áp lực lớn của Bùi Đắc Tuyên, Hoàng hậu Lê Ngọc Hân đã ra sức chèo chống, xây dựng để ổn định tình hình khá phức tạp của triều đình Tây Sơn. Bà đã có sự quan tâm tác thành Nguyễn Quang Toản cho em gái của bà là Công chúa Ngọc Bình. Với mối quan hệ thân thiết thuộc nhiều lĩnh vực, bà đã trở thành chỗ dựa của vương triều Tây Sơn trong cơn sóng gió, tưởng chừng như đã bị sập đổ vì loạn lạc. Bắc Cung Hoàng hậu Lê Ngọc Hân chỉ sống hạnh phúc với chồng được trọn 6 nămvàvua Quang Trung băng hà trong lúc tuổi đời còn rất nhiều hứa hẹn...Ngọc Hân đau xé lòng, khóc thương chồng bằng tác phẩm chữ Nôm “Ai tư vãn”, đây là một bài văn tế vua Quang Trung được giới văn học đánh giá cao về tài năng văn chương lỗi lạc, phản ánh mối tình chung thủy của bà đối với vua Quang Trung-Nguyễn Huệ:
Buồn thay nhẽ! Sương rơi gió lọt
Cảnh đìu hiu thánh thót châu sa!
Tưởng lời di chúc thiết tha,
Khóc nào nên tiếng, thức mà cũng mê.
Buồn thay nhẽ! Xuân về hoa nở!
Mối sầu riêng ai gỡ cho xong?
Quyết liều mang vẹn chữ tòng
Trên rường nào ngại giữa dòng nào e!
Con trứng nước thương vì đôi chút
Chữ tình thân chưa thoát được đi
Vậy nên nấn ná đợi khi...
Hình thì tuy ở phách thì đã theo...
Bắc Cung Hoàng hậu Lê Ngọc Hân có tái giá với vua Gia Long không ?
Các nhà khoa học quan tâm đến việc nghiên cứu về cuộc đời và sự nghiệp của Bắc Cung Hoàng hậu Lê Ngọc Hân đều có cùng một nhìn nhận đặc điểm chung là họ đều khẳng định rằng bà mất vào năm 1799. Việc xác định thời điểm bà qua đời đã phủ nhận hoàn toàn lời đồn đại, bịa đặt của dân gian rằng bà đã tái giá với vua Gia Long (Nguyễn Ánh), kẻ thù chính trị không đội trời chung của vua Quang Trung-Nguyễn Huệ.
Em gái của Lê Ngọc Hân là Lê Ngọc Bình, con gái nhỏ nhất của vua Lê Hiển Tông, kém bà tới 12 tuổi (sinh năm 1782). Sau khi quyền thần Bùi Đắc Tuyên bị dẹp bỏ (1795), Lê Ngọc Hân làm mối Ngọc Bình cho vua Cảnh Thịnh (Nguyễn Quang Toản). Khi đó Ngọc Bình và Quang Toản đều mới 12 - 13 tuổi.
Sau khi nhà Tây Sơn sụp đổ, Ngọc Bình trở thành vợ Nguyễn Ánh (vua Gia Long), sinh được hai hoàng tử nhà Nguyễn. Theo các nhà nghiên cứu, do chị em Ngọc Hân và Ngọc Bình có nhiều điểm tương đồng: cả hai bà đều là công chúa con vua Lê Hiển Tông thuộc nhà Hậu Lê, hai bà đều sinh trưởng ở đất Bắc, lớn lên cả hai đều lấy chồng là Hoàng đế nhà Tây Sơn, nghĩa là cả hai bà đều là Hoàng hậu đất Phú Xuân. Do có những điểm tương đồng căn bản này mà những câu chuyện truyền tụng về cuộc đời hai bà đã gây nên sự nhầm lẫn giữa Ngọc Hân và Ngọc Bình.
Khi nhà Tây Sơn mất, dân gian truyền tụng câu:
Gái đâu có gái lạ đời
Con vua lại lấy hai đời chồng vua
Có người đã nhầm lẫn cho rằng người lấy vua Gia Long (Nguyễn Ánh) là Lê Ngọc Hân nhưng các nhà nghiên cứu lịch sử đã khẳng định, Bắc Cung Hoàng hậu Lê Ngọc Hân đã mất từ năm 1799 và người lấy vua Gia Long là Lê Ngọc Bình, em gái của bà, người ít được biết đến hơn là Lê Ngọc Hân. Do Lê Ngọc Hân nổi tiếng hơn nên khi nhắc đến Hoàng hậu nhà Tây Sơn là con vua Lê Hiển Tông, Ngọc Hân hay được nhớ tới hơn là Ngọc Bình.
Bắc Cung Hoàng hậu Lê Ngọc Hân chết như thế nào ?
Nguyễn Quang Toản lên nối ngôi vua cha là Quang Trung, bị họ ngọai chuyên quyền, nội bộ triều Tây Sơn lục đục rồi suy tàn. Bắc Cung Hoàng hậu Lê Ngọc Hân và hai con phải trốn vào sống lẫn với dân chúng ở Quảng Nam. Không lâu sau, vào năm Kỷ Mùi 1799, danh tính được phát hiện và bị bắt, Ngọc Hân uống thuốc độc quyên sinh khi bà còn rất trẻ, chỉ mới 29 tuổi; hai người con cũng đã bị thắt cổ chết. Nghe tin đau đớn này, bà Chiêu Nghi Nguyễn Thị Huyền, mẹ của Ngọc Hân, lúc đó sống ở quê Phù Ninh (tục gọi là làng Nành, tỉnh Bắc Ninh) liền thuê người vào Quảng Nam lấy trộm được xác con và hai cháu ngoại đem về mai táng tại làng rồi cho dựng miếu thờ. Gần 50 năm sau, dưới thời Thiệu Trị thuộc nhà Nguyễn, miếu thờ bị đổ nát; một ông Tú người làng Nành nhớ công lao của bà Chiêu Nghi họ Nguyễn đối với dân làng nên đã quyên góp tiền để tu sửa ngôi miếu. Công việc này đã bị tên Phó Tổng cùng làng vốn thù riêng với ông Tú đã cất công vào Huế tâu báo vua Thiệu Trị việc thờ "ngụy Huệ". Triều đình Huế liền hạ lệnh triệt phá ngôi miếu thờ, quật đào ba ngôi mộ và vứt hài cốt xuống sông. Ông Tú này đã bị kết án trọng tội và Tổng đốc Bắc Ninh là Nguyễn Đăng Giai cũng bị giáng chức. Phần mộ của Bắc Cung Hoàng hậu Lê Ngọc Hân cùng hai người con đã từng tồn tại ở bãi Cây Đại, làng Nành, xã Ninh Hiệp, huyện Gia Lâm trong khoảng thời gian từ năm 1804 đến năm 1843 được chứng minh là có thật. Sự kiện vua Thiệu Trị thuộc nhà Nguyễn sai người đào mộ và đổ hài cốt 3 mẹ con bà xuống sông, sau đó con cháu dòng họ Nguyễn Đình và nhân dân tại đây đã lập ngôi mộ tượng trưng trên bãi Cây Đại để thờ cúng bà cách đây trên 70 năm cũng đã được các nhà khoa học khẳng định.
Chưa có đền thờ tưởng niệm Bắc Cung Hoàng hậu Lê Ngọc Hân
Bắc cung Hoàng hậu Lê Ngọc Hân là người có vai trò rất lớn đối với lịch sử của dân tộc Việt Nam. Những thông tin, dữ liệu có liên quan tới Bắc cung Hoàng hậu Lê Ngọc Hân đã được nghiên cứu cách đây 20 năm với chủ trương sẽ xây dựng một Khu tưởng niệm cũng đã được bàn thảo. Tuy nhiên, sau một thời gian dài, vấn đề này đã bị rơi vào quên lãngcho tới khi một cuộc hội thảo về “Thân thế, sự nghiệp và hình thức tưởng niệm Hoàng hậu Lê Ngọc Hân” tổ chức tại xã Ninh Hiệp, huyện Gia Lâm, ý tưởng xây dựng đền thờ và khu tưởng niệm của Bắc CungHoàng hậu Lê Ngọc Hân đã được thống nhất. Mặc dù đã có công lớn với nước nhà nhưng cho tới thời điểm này, Bắc Cung Hoàng hậu Lê Ngọc Hân vẫn chưa có một nơi thờ cúng chính thức. Thủ đô Hà Nội sắp tổ chức kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long-Hà Nội, những khu tưởng niệm các bậc danh nhân đất nước sẽ là một minh chứng lịch sử hùng hồn của Việt Nam qua các thời kỳ, trong đó có Bắc Cung Hoàng hậu Lê Ngọc Hân. Khu tưởng niệm sẽ được xây dựng tương xứng với tầm vóc của một danh nhân đất nước ngay trên địa bàn xã Ninh Hiệp, quê ngoại của Lê Ngọc Hân và được thực hiện theo hình thức xã hội hóa bằng cách huy động các doanh nghiệp và người dân ở địa phương cùng góp sức để làng Nành sớm có nơi thờ cúng Bắc Cung Hoàng hậu Lê Ngọc Hân. Hy vọng rằng trong dịp kỷ niệm 1.000 năm Thăng Long-Hà Nội sắp đến, đền thờ và khu tưởng niệm của Bắc Cung Hoàng hậu Lê Ngọc Hân sẽ được xây dựng và khánh thành để tưởng nhớ đến một người phụ nữ đã có vai trò, công lao đóng góp rất lớn trong triều đại Tây Sơn-Nguyễn Huệ anh hùng nói riêng và lịch sử của dân tộc Việt Nam nói chung.