Đền thờ Đô đốc Bùi Thị Xuân ở Phú Xuân, thị trấn Phú Phong, huyện Tây Sơn, tỉnh Bình Định vừa được khánh thành để tưởng niệm một vị nữ tướng anh dũng của triều đại Tây Sơn đã có công với nước. Đền thờ được xây dựng trên khu đất có tổng diện tích 5.191 m2, riêng diện tích xây dựng đền thờ là 178 m2 với kinh phí 3,97 tỉ đồng. Đền thờ gồm có ba gian: gian chính giữa (chính điện) để bàn thờ, trên có tượng Bùi Thị Xuân bằng gốm dát vàng (giống tượng thờ hiện đặt tại điện thờ Tây Sơn tam kiệt); hai gian hai bên là nơi dành cho đội nhạc lễ và dùng để tiếp khách. Hướng đến Festival Tây Sơn-Bình Định năm 2008,mọi người cần tưởng nhớ đến một vị Nữ tướng anh dũng của dân tộc Việt Nam..
Nói đến những Võ tướng xuất sắc của Tây Sơn, phải kể tới Trần Quang Diệu, Vũ Văn Dũng và đặc biệt không thể nhắc tới Bùi Thị Xuân, một Nữ tướng anh dũng tài trí vẹn toàn.
Bùi Thị Xuân người phủ Quy Nhơn (Bình Định). Quy Nhơn cũng là quê huơng thứ hai của anh em Tây Sơn, gia đình ông cha của anh em Tây Sơn trước ở Nghệ An, sau đó vào Nam. Trần Quang Diệu, chồng của Bùi Thị Xuân là một võ tướng có tài, đã từng lập nhiều chiến công và được Quang Trung-Nguyễn Huệ rất tin cậy. Dưới triều Quang Toản (con trai đầu của Quang Trung-Nguyễn Huệ), Trần Quang Diệu giữ chức Thiếu phó là một trong bốn đại thần của nhà Tây Sơn.
Bùi Thị Xuân tuy không giữ chức tước gì nhưng đã nhiều lần theo chồng xông pha nơi trận mạc và đã lập được nhiều chiến công oanh liệt. Tinh thần chiến đấu gan dạ, quả cảm của Bùi Thị Xuân thể hiện rõ nhất trong trận luỹ Trấn Ninh ở tỉnh Quảng Bình, hữu ngạn sông Gianh vào đầu năm 1802.
Lúc bấy giờ Quang Trung-Nguyễn Huệ đã mất, triều Tây Sơn đang suy yếu nhanh chóng. Trong khi đó Nguyễn Ánh được bọn địa chủ phản động trong nước và bọn tư bản Pháp giúp đỡ đã nhiều lần tấn công nhằm lật đổ triều Tây Sơn. Nguyễn Ánh đã chiếm được thành Quy Nhơn và sau khi đánh chiếm được Phú Xuân, tiếp tục đem quân tiến ra đánh chiếm miền Nam sông Gianh. Trước tình đó, Quang Toản phải giao cho Trần Quang Diệu và Vũ Văn Dũng nhiệm vụ phản công lấy lại thành Quy Nhơn. Còn hai anh em Quang Toản và Quang Thuỳ thì ra Thăng Long để huy động lực lượng chuẩn bị chống lại Nguyễn Ánh.
Cuối năm 1801, Quang Toản đã huy động được hơn 30.000 quân bèn mở cuộc phản công lớn vào quân của Nguyễn Ánh ở miền Nam sông Gianh. Bùi Thị Xuân đem 5.000 quân của mình tham gia trận phản công này. Quân Tây Sơn chia thành hai mặt thuỷ bộ phối hợp với nhau cùng tấn công. Bộ binh Tây Sơn do hai anh em Quang Toản và Bùi Thị Xuân chỉ huy đã tấn công rất mạnh vào luỹ Trấn Ninh và luỹ Đâu Màu là những thành luỹ rất kiên cố của tỉnh Quảng Bình. Quân Nguyễn Ánh trong luỹ ra sức chống đỡ. Từ trên thành cao, quân Nguyễn Ánh bắn đại bác và lăn đá xuống như mưa không cho quân Tây Sơn tiến lên. Nhiều lần quân Tây Sơn xung phong cố tiến đến sát chân thành và bám chặt vào thành để leo lên nhưng đều bị đánh lui và bị thương vong rất nhiều. Anh em Quang Toản nhiều lúc nản chí đã định lui quân nhưng Bùi Thị Xuân hết sức can ngăn và động viên quân sĩ quyết đánh đến cùng. Bùi Thị Xuân đã cưỡi voi đi đầu, thúc quân tiến đánh rất hăng, từ sáng đến quá trưa không hề mệt mỏi. Tinh thần quyết chiến và thái độ bình tĩnh, gan dạ của Bùi Thị Xuân đã có tác dụng động viên, khích lệ rất lớn đối với toàn thể quân sĩ Tây Sơn. Nhưng đến khoảng chiều tối, giữa lúc cuộc chiến đấu trên bộ ở vào giai đoạn gay go, quyết liệt nhất thì được tin thuỷ binh Tây Sơn đã bị đánh bại. Bộ binh vì thế hoang mang, tan vỡ mau chóng. Anh em Quang Toản vội rút chạy ra Thăng Long, còn Bùi Thị Xuân thì ở lại Nghệ An để tham dò tình hình địch và chờ tin tức của chồng. Lúc đó, Trần Quang Diệu và Vũ Văn Dũng đã chiếm lại được thành Quy Nhơn nhưng khi nghe tin Quang Toản thất bại, cả hai phải bỏ thành Quy Nhơn đem quân trèo đèo, lội suối rút ra Bắc. Cuối cùng hai vợ chồng Trần Quang Diệu và Bùi Thị Xuân đều bị bắt ở đất Nghệ An.
Sau khi lật đổ được nhà Tây Sơn, Nguyễn Ánh đã dùng những hình thức tra tấn rất dã man để trả thù các tướng tá và bà con thận thuộc của anh em Tây Sơn. Vợ chồng Trần Quang Diệu và Bùi Thị Xuân cũng chịu chung số phận đó. Nguyễn Ánh đã xử tử và cắt thịt xương của hai vợ chồng ra từng mãnh, hai đứa con thơ vô tội cũng bị giết chết. Trước những hình phạt hết sức man rợ và thảm khốc đó, Bùi Thị Xuân vẫn hiên ngang không chịu khuất phục. Cho đến phút cuối cùng của đời mình, Bùi Thị Xuân vẫn giữ trọn được khí tiết anh dũng, bất khuất của một người phụ nữ Việt Nam anh hùng.
Hiện nay tại Phú Xuân, thị trấn Phú Phong, huyện Tây Sơn, tỉnh Bình Định đã xây dựng và khánh thành Đền thờ Đô đốc Bùi Thị Xuân, một vị nữ tướng anh dũng của triều đại Tây Sơn nhân dịp tổ chức Festival Tây Sơn-Bình Định năm 2008. Từ đây, dân tộc Việt Nam có nơi thờ tự, tưởng niệm một nữ tướng đã có công với nước ngay chính trên mãnh đất quê hương Tây Sơn-Bình Định của Bùi Thị Xuân.