Động đất hay địa chấn là một hiện tượng rung chuyển hay chuyển động lung lay của mặt đất. Động đất thường là kết quả của sự chuyển động của các phay (geologic fault) hay những bộ phận đứt gãy trên vỏ của trái đất hoặc các hành tinh cấu tạo chủ yếu từ chất rắn như đất đá.
Tuy hiện tượng địa chấn diễn biến rất chậm nhưng mặt đất vẫn luôn luôn chuyển động và động đất xảy ra khi tác dụng hiệu ứng của nó cao hơn sức chịu đựng của thể chất trái đất. Hầu hết mọi sự kiện động đất xảy ra tại các đường ranh giới của các mảng kiến tạolà các thành phần thạch quyển của vỏ trái đất. Các nhà khoa học thường dùng dữ kiện về vị trí các trận động đất để tìm ra những ranh giới này. Những trận động đất xảy ra tại ranh giới được gọi là động đất xuyên đĩa và những trận động đất xảy ra trong một đĩa xảy ra hiếm hơn được gọi là động đất trong đĩa.
Nguyên nhân và đặc điểm của động đất
Nguyên nhân gây nên động đất thường có nguồn gốc từ nội sinh, ngoại sinh và nhân sinh. Nguyên nhân nội sinh có liên quan đến hoạt động phun trào của núi lửa, hoạt động kiến tạo ở các lớp vỏ trái đất và các hoạt động đứt gãy... Nguyên nhân ngoại sinh có liên quan đến hiện tượng thiên thạch va chạm vào trái đất, các trận sụt lở đất đá với khối lượng khá lớn... Nguyên nhân nhân sinh có liên quan đến các hoạt động làm thay đổi tác dụng hiệu ứng lớp đất đá gần bề mặt vỏ trái đất hoặc áp suất của chất lỏng, đặc biệt là các vụ thử nghiệm hạt nhân dưới lòng đất... Ngoài ra còn có nguyên nhân có liên quan đến các hoạt động âm học, trong đó có kỹ thuật âm thanh địa chấn...
Đặc điểm của hiện tượng động đất là chúng thường xảy ra hằng ngày trên trái đất, nhưng hầu như không được chú ý và không gây ra thiệt hại. Động đất lớn có thể gây ra những thiệt hại trầm trọng và tử vong cho con người và các động vật sống trên trái đất bằng nhiều nguyên nhân khác nhau. Động đất có thể gây ra sụt lở đất đá, đất bị rạn nứt, sóng thần, triều cường giả, vỡ đê, hỏa hoạn... Tuy nhiên trong hầu hết các trận động đất, sự chuyển động của mặt đất gây ra nhiều thiệt hại nhất. Trong rất nhiều các trường hợp, những trận động đất nhỏ thường xảy ra trước hay sau trận động đất chính; những trận động đất này được gọi là dư chấn. Tác động của động đất được trải dài trong một diện tích lớn, trong các trận động đất lớn nó có thể trải dài hết cả toàn cầu. Các nhà khoa học thường có thể định được điểm mà các sóng địa chấn được bắt đầu. Điểm này được gọi là chấn tiêu. Hình chiếu của điểm này lên mặt đất được gọi là chấn tâm.
Có nhiều trận động đất, đặc biệt là những trận xảy ra dưới đáy biển có thể gây ra sóng thần hoặc nguyên nhân có thể do đáy biển bị biến dạng hay vì đất lở dưới đáy biển.
Có bốn loại sóng địa chấn được tạo ra cùng một lúc. Tuy nhiên, chúng có vận tốc khác nhau và có thể ghi nhận được theo thứ tự chuyển đến các trung tâm hay trạm thu tín hiệu dự báo động đất như sóng P, sóng S, sóng Love và cuối cùng là sóng Rayleigh.
Xác định độ động đất theo thang Richter
Các trận động đất được các nhà khoa học xác định theo độ Richter trên thang điểm. Quy ước quốc tế xây dựng có từ 1 đến 10 độ Richter, căn cứ vào chỉ số trên thang Richter ghi nhận được để đánh giá mức độ nặng nhẹ của trận động đất.
- Nếu từ 1 đến 2 trên thang Richter: không nhận biết được động đất.
- Nếu từ 2 đến 4 trên thang Richter: có thể nhận biết được động đất nhưng không gây thiệt hại.
- Nếu từ 4 đến 5 trên thang Richter: mặt đất bị rung chuyển, có thể nghe tiếng nổ, thiệt hại không đáng kể.
- Nếu từ 5 đến 6 trên thang Richter: nhà cửa bị rung chuyển, một số công trình xây dựng có hiện tượng bị nứt.
- Nếu từ 6 đến 7 trên thang điểm Richter và từ 7 đến 8 trên thang điểm Richter: động đất mạnh, phá hủy hầu hết các công trình xây dựng thông thường, có vết nứt lớn hoặc hiện tượng sụt lún trên mặt đất.
- Nếu từ 8 đến 9 trên thang Richter: động đất rất mạnh, phá hủy gần hết cả thành phố hay đô thị, nhiều tòa nhà cao lớn bị lún sụt.
- Nếu lớn hơn 9 trên thang Richter: rất hiếm khi xảy ra.
- Nếu lớn hơn 10 trên thang Richter: cực hiếm khi xảy ra.
Ngoài thang điểm Richter thường dùng để xác định mức độ của các trận động đất, những nhà khoa học còn dùng các thang điểm khác để đánh giá như: Thang độ lớn mô men (Mw), Thang Rossi Forel (RF), Thang Medvedev-Sponheuer-Kamik (MSK), Thang Mercalli (MM), Thang Shindo của cơ quan khí tượng học Nhật Bản, Thang EMS98 của châu Âu...
Theo thang điểm MSK-64, mức độ động đất được xác định gồm 12 cấp
- Cấp 1: Động đất không cảm thấy, chỉ có máy thu tín hiệu mới ghi nhận được.
- Cấp 2: Động đất ít cảm thấy vì rất nhẹ. Trong những trường hợp riêng lẻ, chỉ có người nào đang ở trạng thái yên tĩnh mới cảm thấy được.
- Cấp 3: Động đất yếu. Ít người nhận biết được động đất. Chấn động giống y như cảm giác được tạo ra bởi một ôtô vận tải nhẹ chạy qua.
- Cấp 4: Động đất nhận thấy rõ. Nhiều người nhận biết động đất, cửa kính có thể kêu lạch cạch.
- Cấp 5: Bị thức tỉnh. Nhiều người ngủ bị tỉnh giấc, đồ vật treo đu đưa.
- Cấp 6: Đa số người cảm thấy động đất, nhà cửa bị rung nhẹ, lớp vữa bị rạn nứt.
- Cấp 7: Hư hại nhà cửa. Đa số người sợ hãi, nhiều người khó đứng vững, nứt lớp vữa, tường bị rạn nứt.
- Cấp 8: Phá hoại nhà cửa. Tường nhà bị nứt lớn, mái hiên và ống khói bị rơi.
- Cấp 9: Hư hại hoàn toàn nhà cửa, nền đất có thể bị nứt rộng 10 cm.
- Cấp 10: Phá hoại hoàn toàn nhà cửa. Nhiều nhà bị sụp đổ, nền đất có thể bị nứt rộng đến 1 mét.
- Cấp 11: Động đất gây thảm họa. Công trình nhà, cầu, đường, đập nước và đường sắt bị hư hại nặng, mặt đất bị biến dạng, vết nứt rộng, sụp đổ lớn ở núi.
-Cấp 12: Thay đổi địa hình. Phá huỷ mọi công trình ở trên và dưới mặt đất.
Cần làm gì để phòng chống, giảm nhẹ thảm họa động đất
Động đất là một thiên tai, thảm họa khó có thể dự báo trước được; vì vậy cộng đồng người dân sống ở các vùng gần với những nơi thường hay có động đất xảy ra không thể tránh khỏi ảnh hưởng của chúng. Tuy nhiên, có một số vấn đề chúng ta có thể thực hiện được trước khi động đất, trong khi động đất, sau khi động đất để phòng tránh, giảm nhẹ những thương tích và thiệt hại do động đất gây ra.
Trước khi có động đất
- Những vật dụng trong nhà nên được cố định vững chắc. Các phương tiện sinh hoạt như truyền hình, gương soi. máy vi tính... nên được dán chặt vào tường để khi lung lay cũng không rớt xuống đất gây ra thương tích. Các bức tranh, gương soi trang điểm... nên được đặt xa giường ngủ.
- Đặt các đồ dùng nặng trong nhà như kệ sách, tủ đựng chén bát... ở xa các cửa và những nơi thường đi lại để khi chúng bị ngả không làm chướng ngại vật cản lối thoát ra ngoài. Chúng cũng nên được cố định dính chặt vào tường vách.
- Vật dụng trong nhà bếp nên được cố định, gắn chặt vào mặt đất, vách tường hay mặt bàn.
- Những đồ dùng nặng, thường dễ bể vở cũng nên để gần mặt đất.
- Bố trí một nơi trong nhà dễ thoát hiểm, di chuyển đến để dự trữ nước uống, thức ăn đóng hộp, đèn pin, pin, máy thu thanh, bông băng y tế, thuốc men... cần thiết. Cần kiểm tra, thay thế, bổ sung nguồn dự trữ này thường xuyên khi chúng hết hạn.
- Chọn một nơi quy ước bảo đảm an toàn ở trong nhà để tập trung các thành viên gia đình nếu mọi người không ở cùng một nơi khi động đất xảy ra.
Trong khi có động đất
- Nếu động đất xảy ra khi ở trong nhà, cần nhanh chóng chui xuống một gầm bàn lớn hay gầm giường vì nó có thể chống chịu được nhiều vật rớt bị đổ đè ép lên người. Khi nhà bị sập vẫn có khoảng không khí để thở. Nếu bàn hay giường có chuyển động, cần bò di chuyển đi theo bàn hoặc giường
- Nếu không có gầm bàn, gầm giường thì tìm một góc phòng hay cửa để đứng, nên tránh xa các cửa kính.
- Cần tránh xa những đồ vật trong nhà có thể rơi xuống.
- Che kín mặt và đầu để khỏi bị các mảnh vụn do vật dụng bị vở rơi trúng.
- Nếu nguồn điện lưới bị cắt, dùng đèn pin dự trữ để soi sáng. Không nên dùng nến hay diêm để thắp sáng vì chúng có thể gây hỏa hoạn.
- Nếu động đất xảy ra trong lúc ở ngoài đường, cần tránh xa các tòa nhà và đường dây dẫn điện. Nên tìm chỗ trống để đứng an toàn.
- Nếu động đất xảy ra trong lúc lái xe, phải ngừng ngay xe ở lề đường. Tránh các cột điện, dây điện và đường trên cầu.
Đặc biệt, khi đang ở trong các tòa nhà cao tầng lúc có động đất nên chú ý:
- Tuyệt đối không được dùng thang máy di chuyển vì khi có động đất thì thường hay kèm theo tỉnh tràng mất điện, nếu dùng thang máy thì sẽ bị kẹt ở trong đó.
- Cũng nên tránh xa các khu vực có cửa kính, đèn điện treo.
- Nghiên cứu thực tế cho thấy có khá nhiều người bị thương vong do cố tìm cách chạy ra khỏi tòa nhà cao tầng ngay tức thì hoặc chạy sang các khu vực khác cùng tòa nhà để thoát hiểm. Hầu hết các trường hợp bị thương vong có liên quan tới động đất do bị vách tường bị đổ ngã, các mảnh kính bị vỡ và bắn vào người.
Sau khi có động đất
- Kiểm tra xem có ai bị thương tích không. Đừng nên di chuyển ngay người bị thương trừ các trường hợp họ ở gần các dây điện hay những nơi nguy hiểm khác. Gọi cấp cứu nếu có người bị hiện thượng ngưng thở.
- Khi nhà cửa bị sập, cần tạo nên tiếng động để phát tín hiệu kêu cứu.
- Chuẩn bị tinh thần và phương án để đón nhận các trận dư chấn, đó là những trận động đất gây ra bởi trận động đất vừa mới xảy ra. Tuy mức độ động đất nhỏ hơn nhưng chúng vẫn có thể gây ra những thương tích.
- Mở máy thu thanh để theo dõi có tin tức gì khẩn cấp thông báo không.
- Động đất có thể làm đứt dây điện, nổ đường dẫn khí gas hay đường dẫn nước. Nếu ngửi thấy có mùi hôi, nên mở cửa sổ và tắt đường dẫn gas, đừng mở thêm máy nào và tìm cách ra khỏi bên ngoài. Thông báo cho các nhà chức trách biết tình hình.
- Tìm đến nơi an toàn đã chọn để tụ họp, tập trung và tính toán đầy đủ các phương án khắc phục hậu quả.
Khuyến cáo
Vừa qua, sautrận động đất mạnh 7 độ Richter xảy ra lúc 20 giờ 55 phút ngày 24 tháng 3 năm 2011 tại khu vực biên giới nước Myanmar-Lào-Thái Lan đã gây chấn động cấp 5 tại Hà Nộivà cấp 6 tại Tây Bắc theo thang MSK-64 được gọi là dư chấn. Dư chấn là các động đất xảy ra sau trận động đất chính,nhằm cân bằng lại trạng thái ứng suất sau khi động đất chính đã xảy ra. Dư chấn thường xảy ra ở khu vực lân cận cả về không gian lẫn thời gian với trận động đất chính. Đứng trước thực trạng tình hình này, cộng động người dân cần trang bị cho mình những kiến thức cần thiết và xây dựng các phương án để chủ động phòng chống, giảm nhẹ thảm họa động đất và dư chấn động đất có thể xảy ra.