Kể từ khi nhà khoa học Edward Jenner (1749-1823) phát minh ra phương pháp chủng đậu bò đã bất hoạt cho con người thì có thể phòng được bệnh đậu mùa. Thời gian sau đó, nhiều loại vaccine tiếp tục được sản xuất và thử nghiệm thành công đã góp phần đáng kể trong việc phòng bệnh do vi sinh vật gây nên.
Hiện nay các bệnh truyền nhiễm có biện pháp phòng bệnh tốt nhất vẫn là tiêm chủng vaccine tương ứng. Vì sao vaccine có tác dụng phòng bệnh?
Vaccine có tác dụng phòng bệnh do chúng tạo được tính miễn dịch chủ động cho người sử dụng hay nói một cách khác tính miễn dịch chủ động được tạo thành trong cơ thể người bởi kháng nguyên của các vi sinh vật hoặc độc tố của chúng khi được sử dụng, đó chính là vaccine. Các nhà khoa học đã chứng minh rằng mũi tiêm chủng đầu tiên cho người chưa bao giờ tiếp xúc với kháng nguyên sẽ gây ra đáp ứng miễn dịch thường là loại IgM (Immunoglobulin M). Sau đó tùy thuộc vào khả năng đáp ứng và khoảng cách thời gian tiêm chủng mũi thứ hai sẽ kích thích đáp ứng miễn dịch nhanh hơn và thường là loại IgG (Immunoglobulin G) với mức độ cao hơn. Có một số loại vaccine gây đáp ứng miễn dịch qua trung gian tế bào như loại vaccin BCG (Bacillus Calmette Guérin) phòng bệnh lao. Sau khi tiêm chủng vaccine đủ các mũi cơ bản, sự đáp ứng miễn dịch sẽ duy trì ở mức cao trong nhiều tháng, nhiều năm cho dù lượng kháng thể có giảm xuống nhưng cơ chế miễn dịch ở nhiều trường hợp vẫn rất nhạy cảm, giúp cơ thể có đáp ứng rất nhanh khi tiếp xúc lại với mầm bệnh. Vaccine có thể được chế tạo từ vi khuẩn, virus hoặc độc tố của chúng hay được tái tổ hợp từ các kháng nguyên đặc hiệu.
Vaccine được chế tạo từ vi khuẩn
Vaccine được chế tạo từ vi khuẩn gồm các loại vaccine vi khuẩn bất hoạt, vaccine sống giảm độc lực và vaccin được chế tạo từ độc tố của vi khuẩn. Vaccine vi khuẩn bất hoạt là vaccine chứa toàn bộ vi sinh vật đã bị bất hoạt như loại vaccine ho gà, vaccine thương hàn tiêm hoặc chỉ chứa các kháng nguyên đặc hiệu của vi khuẩn như loại vaccine chống phế cầu, não mô cầu và hemophilus influenza type B. Một số vaccine bất hoạt có các tá chất làm tăng cường đáp ứng kháng thể như phosphat hoặc hydroxid nhôm trong các loại vaccine hấp phụ chống bạch hầu, ho gà, uốn ván hay vaccine phối hợp bạch hầu-uốn ván. Vaccin sống giảm động lực như vaccine BCG phòng bệnh lao, vaccine thương hàn uống... Vaccine được chế tạo từ độc tố của vi khuẩn đã được làm giảm độc lực như các loại vaccine bạch hầu, vaccine uốn ván.
Vaccine được chế tạo từ virus
Vaccine được chế tạo từ virus gồm các loại vaccine chứa toàn bộ virus, vaccine virus sống giảm độc lực, vaccine tái tổ hợp. Vaccine chứa toàn bộ virus gồm loại vaccine bại liệt kể cả vaccine bại liệt dạng tiêm và vaccine viêm gan A hoặc các loại vaccine chứa các kháng nguyên đặc hiệu như vaccine cúm và vaccine viêm gan B. Vaccine virus sống giảm độc lực gồm các loại vaccine sởi, quai bị, thủy đậu và bại liệt uống (Sabin). Các loại vaccine này kích thích đáp ứng miễn dịch qua trung gian tế bào tạo ra kháng thể lâu bền chỉ sau một liều dùng. Riêng vaccine bại liệt uống đòi hỏi phải dùng 3 liều để gây được đáp ứng bảo vệ đối với cả 3 type bại liệt. Một tác dụng hỗ trợ quan trọng của vaccine bại liệt là thiết lập đáp ứng miễn dịch khu trú tại ruột. Vaccine tái tổ hợp được phát triển với sự tiến bộ không ngừng của sinh học phân tử và các cải tiến liên tục nhằm tạo ra các loại vaccine an toàn, có hiệu lực bảo vệ cao. Các đơn vị sản xuất vaccine đã đổi mới cộng nghệ và sản xuất ra các vaccine tái tổ hợp bằng cách chỉ lựa chọn các đoạn gen có tính quyết định kháng nguyên cao, sau đó cấy vào các vi sinh vật có khả năng tăng sinh nhanh và nhiều để sản xuất các gen này, tạo ra một vaccine tái tổ hợp có độ tinh khiết và tính sinh miễn dịch cao. Vaccine tái tổ hợp đang được sử dụng trên thị trường là loại vaccine viêm gan B tái tổ hợp...
Nước ta đã triển khai chương trình tiêm chủng mở rộng từ năm 1981 mặc dù trước đó việc tiêm chủng phòng bệnh bằng một số loại vaccine đã được triển khai thực hiện tại các đô thị và vùng đồng bằng. Thực tế ghi nhận một số bệnh trong phạm vi hoạt động của chương trình tiêm chủng mở rộng thời gian qua đã làm giảm tỷ lệ mắc bệnh đáng kể như bạch hầu, ho gà, uốn ván nhưng một số bệnh khác đôi khi vẫn bùng phát thành các vụ dịch nhất là bệnh sởi xảy ra thời gian trước đây và cụ thể năm 2014 vừa qua ở nhiều địa phương tại miền bắc và miền nam. Thực tế hiện nay một số bệnh vẫn còn có nguy cơ đe dọa đến sức khỏe và tính mạng của người dân như bệnh viêm não Nhật Bản B, viêm màng não do não mô cầu, viêm gan virus B, thương hàn, dại... nên ngành y tế cần phải tiếp tục triển khai việc tiêm chủng vaccine phòng bệnh rộng rãi cho nhiếu loại đối tượng cần thiết. Chương trình tiêm chủng mở rộng trước đây chỉ chú trọng đến 6 bệnh cơ bản mà trẻ em dễ mắc phải là bạch hầu, ho gà, uốn ván, lao, sởi và bại liệt nhưng sau đó được triển khai bổ sung thêm 4 loại bệnh khác như viêm gan B, viêm não Nhật Bản, tả và thương hàn. Ngoài các loại vaccine được cung cấp bởi chương trình tiêm chủng mở rộng hoàn toàn miễn phí cho đối tượng trẻ em theo quy định, các loại vaccin phòng bệnh khác thực hiện theo dịch vụ y tế tại các đơn vị y tế dự phòng trên cả nước để góp phần vào việc phòng bệnh có hiệu quả. Dân gian thường nói phòng bệnh hơn chữa bệnh và biện pháp phòng bệnh tốt nhất vẫn là sử dụng các loại vaccine tương ứng, phù hợp để bảo vệ sức khỏe cho cả cá nhân và cộng đồng người dân.