Trả lời câu hỏi của một bạn đọc từ huyện Madrak, Đăklăk (leanhthai2@gmail.com) quan tâm đến Việt Nam chúng ta có bệnh sán máng hay không? Bệnh sán máng như thế nào, biểu hiện ra sao? Làm thế nào mình biết bị bệnh sán máng? Nghe nói đây là một bệnh đang nổi, đúng không ? Cách điều trị và nhiều vấn đề khác trong phòng bệnh? Chúng tôi có cơ hội xin chia sẻ với bạn về các thông tin ngắn gọn nhưng nghĩ rằng sẽ xúc tích nhất về vấn đề sán máng hiện nay.
Trước hết chúng tôi chân thành cảm ơn bạn đã quan tâm và tin tưởng để đặt câu hỏi đến Viện Sốt rét KST-CT Quy Nhơn chúng tôi. Về câu hỏi của bạn, chúng tôi xin trả lời như sau:
Đặc biệt ký sinh trùng sán máng liệu có xuất hiện tại Việt Nam hay không? điều này chúng ta chỉ có thể nói rằng “đang nghiên cứu hoặc đang tìm hiểu” nên chúng ta có thể dùng từ “chưa có” sẽ an toàn hơn làkết luận “không có” vì một số lý do sau đây có thể thuyết phục chúng ta:
[1] Trong gần 10 năm qua có vài báo cáo liên quan đến các ca bệnh nhiễm sán máng tại các hội nghị chuyên ngành (bọ môn KST, Đại học y dược thành phố Hồ Chí Minh, Bệnh viện 115, Viện Sốt rét KST-CT Quy Nhơn,…) do các cán bộ chuyên khoa nội hoặc chuyên khoa ký sinh trùng bước đầu ghi nhận và báo cáo;
[2] Lưu vực sông Mekong chảy dài và đi xuyên qua nhiều quốc gia như Trung Quốc, Việt Nam, Lào, Cambodia, Thái Lan, Myanmar, trong khi các quốc gia khác đã có bệnh sán máng được báo cáo trên các Hội nghị, hội thảo khoa học nhiều năm qua, nước ta có cùng “chung dòng nước” ấy thì có thể chưa phát hiện hay nói đúng hơn lẽ nào không có vì bệnh này có liên quan chặt chẽ nguồn nước nhiễm mầm bệnh;
[3] Xét nghiệm huyết thanh miễn dịch và triệu chứng lâm sàng sau khi đã loại trừ các nguyên nhân khác trên các bệnh nhân nghi sán máng đều (+), có bệnh nhân đã được xét nghiệm và xác định tại đa trung tâm y khoa với kết quả đáng tin cậy.
Giới thiệu bệnh sán máng
-Bệnh sán máng (schistosomiasis) là bệnh do một loại sán thuộc nhóm flatworm, một bệnh của vùng nhiệt đới và có thể dẫn đến bệnh nghiêm trọng và diễn tiến kéo dài. Bệnh còn có thể gọi theo một tên khác bilharzia;
-Người nhiễm bệnh do tiếp xúc/ phơi nhiễm với môi trường nước ngọt nhiễm trứng sán;
-Bệnh sán máng có thể điều trị được;
-Để phòng bệnh sán máng, tránh bơi lội trong vùng nước ngọt khi đi đến vùng đã biết có lưu hành bệnh đó.
Tác nhân gây bệnh sán máng là gì?
Bệnh sán máng gây ra bởi con sán máng hay các schistosomes. Ba loài sán máng hay gây bệnh cho người là Schistosoma mansoni, Schistosoma japonicum, Schistosoma haematobium. Sán sống trong môi trường nước ngọt ở vùng nhiệt đới. Để nhiễm vào người, sán phải đi cơ thể và trưởng thành bên trong ốc nước ngọt-haqy còn gọi là vật chủ trung gian.
Sán máng được tìm thấy ở đâu?
Bệnh sán máng không thấy lưu hành ở Mỹ, ước tính khoảng 200 triệu người nhiễm người trên thế giới. Sự lan rộng bệnh sán máng trong phạm vi một quốc gia thường là các dấu hiệu có vấn đề trong hệ thống nước thải và vệ sinh nguồn nước. Bệnh kéo dài do nhiễm đi nhiễm lại và dẫn đến các hậu quả nghiêm trọng cũng như ảnh hưởng lên phát triển kinh tế xã hội.
Về mặt dịch tễ học, bệnh sán máng được phát hiện thấy ở một số nơi trên thế giới:
-Châu Phi: Nam Phi, cận sa mạc Sahara, Lake Malawi, thung lũng sông Nile ở Ai Cập;
-Châu Mỹ latin: Brazil, Suriname, Venezuela, Antigua, Dominica, Guadeloupe
-Vùng Caribbe: Martinique, Montserrat, Puerto Rico, St. Lucia (nguy cơ thấp)
-Trung Đông: Iran, Iraq, Saudi Arabia, Syria, Yemen
-Nam Trung Quốc;
-Đông Nam Á: Philippines, Lào, Cambodia, Nhật Bản, miền trung Indonesia, vùng châu thổ sông Mekong.
Người nhiễm sán máng qua tiếp xúc giữa da với nguồn nước ngọt bị nhiễm mầm bệnh và trong đó chứa nhiều loại ốc còn sống mang mầm bệnh schistosomes. Người nhiễm đào thải trứng qua đường nước tiểu và phân. Trứng lại rơi vào môi trường nước ngọt khi người đi tiểu hoặc đại tiện vào trong nguồn nướcnày. Trứng trong nước và tìm đến các ốc nước ngọt để định vị và sống sót. Một khi ở trong ốc, ký sinh trùng phát triển, sinh sản và ly giải vào trong nước và chúng có thể sống ở đó trong vòng 48 giờ. Ký sinh trùng có thể xâm nhập qua đường da khi người sử dụng nước này để tắm, rửa, làm việc hoặc vui chơi trong môi trường nước ngọt như câu cá, làm ruộng, tưới tiêu. Trong một vài tuần, sán phát triển trong các mạch máu của cơ thể và đẻ trứng. Một số trong các trứng này chu du đến bàng quang hoặc ruột để rồi đào thải qua phân hoặc nước tiểu (khoảng ½ số trứng thải qua phân và nước tiểu. Lúc sán ở và nghỉ lại trong cơ thể, chúng sẽ tạo các vết sẹo và làm tổn thương đến các cơ quan sống. Các triệu chứng bệnh gây ra bởi các trứng sán xâm nhập, chứ không phải do sán gây nên. Vậy, những ai có nguy cơ mắc bệnh sán máng?
Những người sống hoặc du lịch đến các vùng có bệnh sán máng và người đó có tiếp xúc với nguồn nước ngọt (sông, hồ, kênh đào và dòng sông nhánh) có nguy cơ nhiễm bệnh sán máng. Bệnh sán máng đã được báo cáo tại những người lái bè Mỹ ở châu Phi, các du khách bơi lội trong nguồn nước nhiễm và các người tình nguyện quân đội Peace Corps, các đối tượng tiếp xúc với nước ngọt có lưu hành bệnh.
Triệu chứng và làm thế nào chẩn doán bệnh sán máng ở người?
Trong thời gian bị nhiễm sán, người sẽ cảm thấy nổi ban đỏ và ngứa toàn thân. Sốt, họ, rung lạnh và đau cơ có thể bắt đầu trong vòng 1-2 tháng sau nhiễm. Hầu hết bệnh nhân không có triệu chứng gì trong giai đoạn sớm sau nhiễm. Các triệu chứng muộn liên quan đến số lượng và vị trí trứng sán xâm nhập vào cơ thể. Trứng đi xâm nhập vào gan hoặc vào ruột hoặc bàng quang và gây triệu chứng tại các cơ quan này. Một ca hiếm gặp, trứng có thể di chuyển đến não, tủy sống và gây các triệu chứng động kinh, liệt hoặc viêm tủy sống.
Bệnh sán máng được chẩn đoán bằng xét nghiệm nước tiểu hoặc xét nghiệm phân tìm ký sinh trùng. Một loại xét nghiệm máu cũng hiện đang sẵn có tại Trung tâm phòng chống bệnh tật của Mỹ (CDC, Mỹ). Để các kết quả chính xác, một mẫu máu nên lấy vào thời điểm 6-8 giờ kể từ khi lần phơi nhiễm cuối cùng với nguồn nước nhiễm bệnh.
Điều trị bệnh sán máng như thế nào ?
Bệnh sán máng có thể điều trị khỏi bằng thuốc Praziquantel trong 1-2 ngày.
Biến chứng có thể gây nên do sán máng?
Đối với các bệnh nhân không điều trị trong một thời gian dài, bệnh có thể khó chữa khỏi. Khi đó, sán có thể tổn thương đến các cơ quan gan, phổi, ruột và bàng quan. Nếu những ai chỉ phơi nhiễm trong một thời gian ngắn như đi du lịch và người không tái nhiễm và biến chứng hiếm xảy ra ngay cả khi không điều trị.
Có phải bệnh sán máng là bệnh đang nổi không?
Đúng thế, bệnh sán máng là vấn đề đang gia tăng khắp thế giới, đặc biệt các quốc gia đang phát triển về nền nông nghiệp và khai thác các nguồn nước mới sẽ tạo điều kiện phơi nhiễm mầm bệnh nặng hơn. Dân tị nạn đến từ châu Phi, Trung Đông, châu Á và cấu trúc các con đập, ổ chứa nước và hệ thống tưới tiêu cũng giúp lan rộng bệnh sán máng đến các vùng mới như thế. Ngoài ra, sự gia tăng dân số cũng là mối quan tâm trong vấn đề làm tăng tỷ lệ bệnh.
Làm thế nào để phòng bệnh sán máng?
Cần quan tâm đến các cảnh báo sau đây khi quốc gia có bệnh sán máng:
-Tránh bơi lội trong nguồn nước ngọt, bơi lội trong các nguồn nước đại dương hoặc hồ bơi có nước đã được khử trùng bằng clo nói chung được xem là an toàn;
-Uống nước an toàn: vì không có cách nào bảo đảm rằng các nguồn nước đến trực tiếp từ các kênh đào, hồ, dòng sông, suối là an toàn; hoặc nước đã sôi ít nhất một phút hoặc nước lọc trước khi uống. Đun sôi nước ít nhất 1 phút sẽ giết chết ký sinh trùng, vi khuẩn, virus. Xử trí bằng Iodine đơn thuần sẽ không đảm bảo nước an toàn và sạch ký sinh trùng;
-Đun nóng nước ít nhất 5 phút ở nhiệt độ 150oF, nước được lưu giữ trong can hoặc thùng chứa thì sẽ an toàn để tắm;
-Khăn tắm nên phơi khô thật khô ngoài trời sau khi lau cơ thể xong, càng ít phơi nhiễm với nước càng ít cơ hội cho ký sinh trùng sán máng tiếp xúc với da chúng ta. Tuy nhiên, không phải lúc nào dùng khăn lau khô cũng có thể ngăn ngừa bệnh được là đúng.