Muỗi là loại côn trùng trung gian truyền một số bệnh khá phổ biến cho con người như bệnh sốt rét, sốt xuất huyết, viêm não Nhật Bản, giun chỉ bạch huyết ... Có khoảng 3.000 loài muỗi nhưng trong đó có chừng 100 loài là trung gian truyền bệnh cho con người. Mỗi loài muỗi truyền bệnh có các đặc điểm sinh lý, sinh thái và tập tính đốt mồi khác nhau, đồng thời nó có khả năng truyền mầm bệnh qua vết đốt, xâm nhập sang người để gây bệnh . Chỉ có loại muỗi cái mới đốt máu người và động vật, còn loại muỗi đực không đốt máu mà tự nuôi dưỡng bằng nhựa cây.
Tập tính đốt mồi của muỗi truyền bệnh
Muỗi cái thường đốt máu cả người lẫn các động vật khác. Một số loài muỗi có ái tính và chỉ thích đốt máu một số loài động vật nào đó. Muỗi cái tìm mồi do bị thu hút bởi mùi toát ra của cơ thể, khí CO2 và nhiệt lượng toả ra từ người hay động vật. Một số loài thích đốt máu vào một số giờ nhất định như lúc rạng động, khi hoàng hôn hoặc nửa đêm. Phần lớn các loài muỗi thường đốt mồi vào ban đêm nhưng cũng có một số loài có tập tính đốt mồi vào ban ngày. Về sinh thái, một số loài thích đốt mồi ở trong rừng, một số loài khác lại thích đốt mồi ở ngoài nhà hoặc trong nhà.
Sau khi đốt mồi, do cần tiêu máu và phát triển trứng nên muỗi cái cần nhiều ngày để hoàn thành công việc. Khi đã hút no máu, muỗi thường tìm nơi trú đậu an toàn ở chỗ tối tăm và ẩm thấp để nghỉ ngơi. Một số loài thích trú đậu trong nhà, ở chuồng gia súc; trái lại có một số loài lại thích trú đậu ở ngoài nhà, bụi cây thực vật hoặc nơi trú ẩn tự nhiên. Thường muỗi không đốt mồi khi trứng đang phát triển.
Nghiên cứu tập tính đốt mồi của muỗi giúp xác định được loài muỗi hoạt động gây phiền hà trong sinh hoạt của con người và động vật hay là loại trung gian truyền bệnh. Trên cơ sở này sẽ xem xét việc chọn lựa các phương pháp phòng, chống thích hợp. Các loài muỗi thích đốt máu động vật thường không có khả năng và hiệu lực trong việc truyền bệnh từ người này sang người khác. Với tập tính đốt mồi của các loài muỗi đã được nghiên cứu, việc phòng tránh muỗi đốt sẽ dễ dàng vì phần lớn muỗi thường đốt mồi vào ban đêm nhiều hơn là ban ngày và buổi chiều. Ngoài ra cũng dễ dàng thực hiện các biện pháp phòng tránh muỗi đốt đối với các loài muỗi có tập tính trú đậu trong nhà.
Làm sao để biết được các loài muỗi truyền bệnh ?
Trong các loài muỗi, có hai loại nhóm muỗi thích đốt máu người và có thể có khả năng truyền bệnh cho con người. Nhóm thứ nhất là nhóm muỗi thuộc giống Anopheles được biết đến nhiều nhất do vai trò truyền bệnh sốt rét khá phổ biến, nhưng ở một số nơi chúng cũng có thể truyền bệnh giun chỉ bạch huyết. Nhóm thứ hai là nhóm muỗi Culicinae gồm các loài thuộc giống Culex truyền bệnh giun chỉ bạch huyết và một số bệnh do virus, giống Aedes truyền bệnh dengue, sốt xuất huyết, bệnh sốt vàng, các bệnh do virus khác và có khi truyền cả bệnh giun chỉ bạch huyết; giống Mansonia truyền bệnh giun chỉ bạch huyết Brugia; giống Haemagogus và giống Sabethes truyền bệnh sốt vàng ở vùng rừng rậm tại Trung Mỹ, Nam Mỹ.
 |
muỗi Anopheles minimus |
Trong quy trình giám sát hoạt động của muỗi truyền bệnh, có thể phân biệt được các loài muỗi Anopheles, Culex, Aedes nhờ những đặc điểm riêng biệt của mỗi loài. Loài muỗi Anopheles có trứng dính thành chuỗi, có phao; bọ gậy nằm ngang với mặt nước lúc nghỉ và có ống thở thô sơ; quăng ít khác biệt so với các loài khác; muỗi trưởng thành khi đậu nghỉ có vòi và thân chúc xuống thành một góc nhọn với tường vách; bộ phận pan ở đầu muỗi dài bằng vòi và cánh muỗi có đốm. Loài muỗi Aedes có trứng đẻ rời từng chiếc trên mặt nước và không có phao; bọ gậy khi nghỉ tạo thành một góc nhọn so với mặt nước, có ống thở ngắn, thô và có một cụm lông; quăng cũng ít khác biệt so với các loài muỗi khác; muỗi trưởng thành khi đậu nghỉ có vòi và thân thẳng góc với mặt tường vách; đầu muỗi có bộ phận pan ngắn hơn vòi, cánh thường không có đốm và phần cuối của thân muỗi thường nhọn. Loài muỗi Culex có trứng đẻ kết thành bè trên mặt nước và không có phao; bọ gậy khi nghỉ tạo thành một góc nhọn so với mặt nước, có ống thở dài, thon và có nhiều cụm lông; quăng ít khác biệt so với các loài muỗi khác; muỗi trưởng thành khi đậu nghỉ có vòi và thân thẳng góc với mặt tường vách, ở đầu muỗi có bộ phận pan ngắn hơn vòi và phần cuối thân thường tù.
Muỗi Anopheles là trung gian truyền bệnh sốt rét khá phổ biến, có những đặc điểm đặc thù rất dễ phân biệt với các loài muỗi khác thuộc giống Aedes và Culex vì nhìn ở đầu muỗi thấy chiều dài của bộ phận pan bằng chiều dài của vòi. Khi ở tư thế nghỉ, vòi và thân muỗi thường hợp thành với mặt phẳng muỗi đậu một góc nhọn. Góc này thay đổi tuỳ loài và trong một số trường hợp tạo nên một góc gần bằng góc vuông. Đặc biệt loài muỗi Anopheles culicifacies là trung gian truyền bệnh ở khu vực Nam Á có một đặc điểm ngoại lệ, muỗi trưởng thành khi đậu nghỉ nó có thân hầu như song song với mặt phẳng của tường vách. Vì đặc điểm này nên việc đặt tên của loài muỗi dựa vào hình thể muỗi khi đậu nghỉ, nhìn bề ngoài nó giống như loài muỗi Culex.
Chú ý khi điều tra, giám sát hoạt động của muỗi truyền bệnh
 |
Một trong số phương pháp điều tra cơ bản để bắt muỗi là soi ban ngày
trong nhà(trong ảnh: cán bộ Viện sốt rét-KST-CT Quy nhơn đang bắt muỗi) |
Căn cứ vào các đặc điểm tập tính đốt mồi của muỗi truyền bệnh, ngành chuyên khoa côn trùng đã xây dựng và thực hiện quy trình điều tra, giám sát hoạt động của muỗi để giúp hỗ trợ việc đánh giá tình hình dịch tễ, phân vùng dịch tễ, tổ chức thực hiện các biện pháp can thiệp và xây dựng kế hoạch công tác phù hợp với thực trạng tình hình. Việc điều tra, giám sát hoạt động của muỗi truyền bệnh được thực hiện bằng các phương pháp cơ bản để bắt muỗi và bọ gậy nghiên cứu như mồi người trong nhà ban đêm, mồi người ngoài trời ban đêm, soi chồng gia súc ban đêm, soi ban ngày trong nhà, bẫy đèn trong nhà ban đêm, bẫy đèn ngoài trời ban đêm, bắt bọ gậy ở các thuỷ vực ... Kết quả của việc điều tra, giám sát hoạt động của muỗi truyền bệnh sẽ giúp nhận định, đánh giá dựa trên đặc điểm tập tính đốt mồi của muỗi mà các phương pháp đã thu thập được. Do muỗi truyền bệnh có ái lực và tính hấp thu tìm mồi từ mùi toát ra từ cơ thể,khí CO2 và nhiệt lượng toả ra từ người hay động vật nên trên thực tế nhân viên thực hiện công tác điều tra, giám sát hoạt động của muỗi tuyệt đối không được hút thuốc lá, sử dụng nước hoa, tắm rửa với xà phòng thơm, xoa các hoại hoá chất xua diệt muỗi ... trước và trong khi làm nhiệm vụ nhất là thực hiện phương pháp mồi người. Nếu không chú ý vấn đề này thì xem như vô tình nhân viên điều tra đã sử dụng các biện pháp xua đuổi muỗi, việc điều tra, giám sát muỗi truyền bệnh sẽ không đạt được kết quả mong muốn.