Các cơ quan thông tin, báo chí trong thời gian qua đã đề cập nhiều đến bệnh sán dây lợn và bệnh ấu trùng sán lợn. Thịt bò cũng là một loại thực phẩm khá phổ biến với các món ăn được chế biến rất khoái khẩu như thịt bò nướng lá lốt, thịt bò tái, thịt bò nhúng ... Những người có sở thích ăn thịt bò chưa được chế biến chín, nếu gặp phải bò bệnh sẽ rất dễ có nguy cơ bị mắc bệnh sán dây bò cũng như ăn các món ăn từ thịt lợn bị bệnh chưa được nấu chín kỹ sẽ dễ mắc bệnh sán dây lợn và bệnh ấu trùng sán lợn.
Đặc điểm của bệnh sán dây bò
 |
a. Sán dây lợn (Taenia solium)
b. Sán dây bò (Taenia saginata) |
Sán dây bò (Taenia saginata) là bệnh phổ biến hơn sán dây lợn, ước tính trên thế giới có khoảng hơn 40 triệu người bị nhiễm bệnh và bệnh được phát hiện ở hơn 50 tỉnh, thành phố của Việt Nam. Sán trưởng thành dài từ 4 đến 12 m hoặc có thể dài hơn, thân có khoảng 1.200 đến 2.000 đốt; đầu sán hơi dẹt, cổ dài và hẹp, các đốt sán gần đầu có chiều ngang lớn hơn chiều dọc, càng xa đầu thì chiều dài càng lớn hơn chiều ngang. Các đốt sán gần cổ chưa có cấu tạo gì bên trong rõ rệt, chỉ chứa mầm phôi thai của cơ quan sinh dục. Các đốt càng xa cổ càng già với bộ phận sinh dục cái xuất hiện, toàn bộ đốt sán là tử cung phân nhánh chứa đầy trứng, số lượng trứng có thể đến 100.000 cái. Trứng màu nâu sẩm và rất giống trứng của sán dây lợn nên khó phân biệt. Sán dây bò cũng có nang ấu trùng như ấu trùng sán dây lợn, nó là một bọc chứa đầy chất lỏng trong đầu ấu trùng, không có móc, có bốn giác gọi là “gạo bò” nằm ký sinh ở thịt bò cũng như “lợn gạo” nằm ký sinh ở thịt lợn.
Sán dây bò thường ký sinh ở ruột non của người. Những đốt sán già tự động đứt ra khỏi thân sán, chủ động bò ra ngoài hậu môn, rồi bò ra quần áo, giường chiếu. Bệnh nhân thường dễ biết mình bị mắc bệnh vì nhìn thấy, phát hiện các đốt sán ở quần áo, giường chiếu. Các đốt sán rụng ra thành những đốt riêng biệt, chuyển động nhờ những cơ rất khỏe nên nó có thể bò lên bụng, lên nách bệnh nhân hoặc bò khắp giường chiếu. Mỗi ngày thân sán có thể mọc dài ra từ 3 đến 28 đốt. Các đốt sán già rơi vào ngoại cảnh và vỡ ra, giải phóng hàng trăm ngàn trứng. Nếu trâu, bò ăn phải đốt sán vào ruột thì trứng sán nở ra ấu trùng và xâm nhập vào hệ tuần hoàn để về tim, sau đó theo máu đi đến các cơ vân để hình thành nang ấu trùng ở bắp cơ của trâu, bò và thường được gọi là “gạo bò” (cysticercus bovis). Nang ấu trùng sán bò thấy nhiều ở cơ lưỡi, cơ hoành, cơ tim, cơ mông ... của trâu, bò. Khi người ăn thịt trâu, bò có nang ấu trùng sán dây bò chưa được nấu chín, còn ở trong trạng thái tái hoặc sống thì nang ấu trùng vào ruột người, ấu trùng sẽ thoát ra khỏi nang, đầu lộn ra ngoài bám vào thành ruột và phát triển thành sán trưởng thành trong khoảng từ 8 đến 10 tuần. Người là vật chủ chính và trâu, bò là vật chủ phụ. Sán dây bò có thể sống trong cơ thể người từ 20 đến 30 năm. Con người thường bị mắc bệnh sán dây bò trưởng thành, còn bệnh ấu trùng sán bò hiếm gặp.
 |
Chu kỳ phát triển của sán dây bò và sán dây lợn. Nguồn : CDC |
Triệu chứng khi mắc bệnh sán dây bò và cách phòng chống
Do kích thước của sán dây bò rất lớn nên khi người bị mắc bệnh thường gây nên những rối loạn tiêu hóa với các triệu chứng như đau tức vùng thượng vị, đau bụng khi đói, sút cân, đôi khi buồn nôn. Người bị mắc bệnh sán dây bò hay trong nhà có người mắc bệnh thường dễ tự phát hiện ra bệnh, gia đình bị những tác động tâm lý nặng nề, khó chịu và ghê sợ khi nhìn thấy những đốt sán tự rụng ra, bò khắp nơi trên giường, chiếu, quần áo ...
 |
Yomesan 500mg |
Điều trị bệnh sán dây bò cũng như sán dây lợn bằng cách sử dụng thuốc Niclosamide (Yomesan, Trédemine) viên 500mg hoặc Praziquantel (Biltricid, Distocid) viên 600mg. Việc điều trị phải có sự chỉ định cụ thể và theo dõi của thầy thuốc để tránh những hiệu ứng phụ của thuốc gây ra. Các đốt sán rụng ra phải thu gom xử lý và đi đại tiện phải sử dụng hố xí hợp vệ sinh để quản lý nguồn phân thải mang mầm bệnh ký sinh trùng, tránh làm vương vãi trứng giun ra làm ô nhiễm môi trường. Trâu, bò bị mắc bệnh do ăn cỏ có trứng sán, những cánh đồng cỏ ở hai bên bờ sông bị ngập nước thì trứng sán dây bò có thể sống lâu hơn 8 tuần lễ. Bò con dưới 1 tuổi dễ bị nhiễm bệnh sán hơn bò lớn vì bò lớn đã có miễn dịch đối với bệnh một phần. Hiện nay ngành thú y đang có xu hướng phòng bệnh sán dây cho trâu, bò bằng cách tiêm vaccin tạo cho trâu, bò không bị nhiễm sán.
Phân biệt sán dây bò và sán dây lợn
Để phân biệt sán dây bò và sán dây lợn thường căn cứ vào các đặc điểm của từng loại sán. Về hình thức nhiễm, người bị nhiễm sán dây bò do ăn thịt trâu, bò tái, còn sống; nhiễm sán dây lợn do ăn thịt lợn có ấu trùng chưa được nấu chín, ăn phải trứng sán hoặc đã bị nhiễm sán rồi nôn đốt sán già từ ruột non lên dạ dày. Vật chủ bắt buộc của sán dây bò là trâu, bò và người có thể là vật chủ trung gian nhưng hiếm. Vật chủ bắt buộc của sán dây lợn là lợn và người, lợn rừng, chó ... có thể là vật chủ trung gian. Nang ấu trùng “sán gạo” của sán dây bò gọi là “gạo bò” (Cysticercus bovis) khó nhận biết hơn sán dây lợn gọi là “lợn gạo” (Cysticercus cellulosae). Trứng sán dây bò có hình bầu dục và sán dây lợn có hình tròn. Đốt sán già của sán dây bò thường rụng từng đốt và tự động bò ra ngoài hậu môn không cần theo phân; còn sán dây lợn thường rụng từng khúc ngắn có từ 5-6 đốt liền nhau và theo phân ra ngoài. Sán dây bò trưởng thành dài từ 4 đến 12 m, có 1.200 đến 2.000 đốt, đầu không có móc, đốt sán già dài từ 18 đến 20 mm, tử cung chia nhiều nhánh. Sán dây lợn trưởng thành có chiều dài ngắn hơn sán dây bò, thường dài từ 2 đến 3 m, có 800 đến 1.000 đốt, đầu có 2 vòng móc, đốt sán già dài từ 10 đến 12 mm, tử cung chia nhánh ít hơn sán dây bò.
Nói chung bệnh sán dây bò phổ biến hơn sán dây lợn nhưng trong sinh hoạt hàng ngày chúng ta chưa quan tâm đến việc bảo đảm vệ sinh an toàn thực phẩm và phòng bệnh khi ăn các thức ăn được chế biến từ thịt bò còn tái, chưa được nấu chín. Nếu không chú ý đến vấn đề này để chủ động phòng bệnh thì nguy cơ bị mắc bệnh sán dây bò là điều không thể tránh khỏi.