Trước khi tiến hành Hội nghị khoa học Ký sinh trùng lần thứ 38-năm 2011, buổi lễ tưởng niệm Cố Giáo sư, Anh hùng Lao động, Liệt sĩ Đặng Văn Ngữ đã được tiến hành trọng thể. TS. Nguyễn Mạnh Hùng-Viện trưởng Viện Sốt rét-Ký sinh trùng-Côn trùng Trung ương đã có bài phát biểu về thân thế sự nghiệp của Người. Ban Biên tập Website xin trích đăng toàn văn bài phát biểu này.
Cố Giáo sư, Anh hùng lao động, Liệt sĩ Đặng Văn Ngữ sinh ngày 4/4/1910 tại An Cựu, thành phố Huế trong một gia đình nhà nho nghèo và sống bằng buôn bán nhỏ; từ nhỏ, ông đã là một học sinh xuất sắc; ông đã từng học ở Quốc học Vinh, Quốc học Huế và Trường Bưởi Hà Nội. Năm 1930, ông đã thi đỗ cả tú tài bản xứ và tú tài Pháp và nhận được học bổng tại Trường Đại học Y Dược, đếnnăm 1937 tốt nghiệp bác sĩ y khoa. Với thành tích học tập của mình, ngay sau khi tốt nghiệp ông là người Việt Nam đầu tiên được giữ lại làm phụ giảng rồi giảng viên Bộ môn Ký sinh trùng; năm 1941, ông phụ trách giảng thêm môn sinh vật Trường Đại học Y Dược.
Từ năm 1943 đến cuối năm 1948, ông đã học tập và làm việc tại Trường Đại học Y khoa Tokyo và các Viện Ung thư, Viện Radium, Viện Lao, Viện Nấm, Viện Vi trùng ở Nhật. Năm 1945, ông đã nghiên cứu và tách chiết được giống nấm kháng sinh penicilline, đó là một trong những giống nấm penicilline đầu tiên tìm thấy ở Nhật; trong thời gian nghiên cứu về nấm kháng sinh, ông đã lưu trữ được một số giống để sau này sẽ sử dụng khi về nước.
Năm 1949, theo tiếng gọi kháng chiến của Chủ tịch Hồ Chí Minh, ông về Thailand trên một chiếc tàu thủy chở hàng, rồi hành trình đi bộ qua Lào về khu IV cũ và đến chiến khu Việt Bắc tham gia cuộc kháng chiến thần thánh chống Thực dân Pháp với hành trang là hai bộ quần áo và giống nấm penicilline mà ông đã nghiên cứu tìm ra trong thời gian ở Nhật. Trong hoàn cảnh khó khăn, thiếu thốn của cuộc kháng chiến tại căn cứ địa Việt Bắc, ông đã giảng dạy ở Trường Đại học Y khoa tại Chiêm Hóa (Tuyên Quang), tổ chức sản xuất “nước lọc penicilline” nổi tiếng trong kháng chiến chống Pháp. Trong bối cảnh bộ đội ta bị thương vong không phải ít và khan hiếm thuốc kháng sinh, việc sản xuất được“nước lọc penicilline” của Giáo sư Đặng Văn Ngữ có ý nghĩa đặc biệt lớn lao, góp phần đắc lực chữa trị các vết thương cho bộ đội phục vụ công cuộc kháng chiến chống Pháp đi đến thắng lợi.
Sau khi hòa bình lập lại ở miền Bắc Việt Nam, ông là một trong 45 vị giáo sư đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa do Chủ tịch Hồ Chí Minh ký quyết định phong tặng và được đề cử làm Giáo sư Trường Đại học Y Dược cùng các Giáo sư Hồ Đắc Di, GS. Đỗ Xuân Hợp, GS. Tôn Thất Tùng, GS. Đặng Vũ Hỷ…; trong thời gian này GS. Đặng Văn Ngữ làm Chủ nhiệm các bộ môn Ký sinh trùng, Sinh lý, Sinh vật và nghiên cứu chuẩn bị đề nghị Chính phủ thành lập Viện Sốt rét.
Ngày 1/7/1957 Viện Sốt rét được thành lập và Giáo sư được bổ nhiệm làm Viện trưởng đầu tiên của Viện; đầu năm 1958, ông đã chỉ đạo và tổ chức điều tra thực trạng bệnh sốt rét trên miền Bắc với quy mô chưa từng có và tham mưu cho Lãnh đạo Bộ Y tế trình Chính phủ thông qua Chương trình Tiêu diệt sốt rét ở miền Bắc. Năm 1960, Viện Sốt rét được đổi tên thành Viện Sốt rét-Ký sinh trùng-Côn trùng, cũng trong năm này Giáo sư Đặng Văn Ngữ trở thành đảng viên Đảng Lao động Việt Nam, nay là Đảng Cộng sản Việt Nam.
Từ cuối năm 1964, Đế quốc Mỹ ném bom miền Bắc, GS. Đặng Văn Ngữ đã chỉ đạo, tổ chức nhiều đoàn cán bộ của Viện đi nghiên cứu phòng chống bệnh sốt rét chi viện cho các chiến trường miền Nam. Năm 1966, ông đã trực tiếp vào tuyến lửa Vĩnh Linh nghiên cứu sốt rét; Tết Nguyên đán năm 1967, ông đã thuyết phục được cấp trên đồng ý để ông dẫn đầu một đoàn nghiên cứu vào chiến trường Trị-Thiên Huế nghiên cứu các biện pháp phòng chống sốt rét tại chiến trường và nghiên cứu về vacxin sốt rét, một hướng nghiên cứu khoa học đúng đắn mà các nhà khoa học ngày nay vẫn đang tiếp tục nghiên cứu, thử nghiệm. Chiều 1-4-1967, GS. Đặng Văn Ngữ đã anh dũng hy sinh ở độ tuổi 57 sau loạt bom B52 rải thảm của máy bay Mỹ xuống chiến trường Thừa Thiên-Huế, chính quê hương ông.
Trong thân thế, sự nghiệp của mình; ngoài công tác giảng dạy, nghiên cứu khoa học, Giáo sư là người có công lớn trong việc xây dựng ngành Ký sinh vật Việt Nam, từ đào tạo cán bộ đến xây dựng các mạng lưới có hệ thống. Từ một bộ môn Ký sinh trùng của Trường Đại học Y Hà Nội, ngày nay các Trường Đại học Y trên toàn quốc đều có bộ môn này; từ một phòng sốt rét cơn, một Viện Sốt rét, ngày nay đã có 3 Viện Sốt rét-Ký sinh trùng-Côn trùng và 63 tỉnh/thành phố trong cả nước đều có Trung tâm Phòng chống sốt rét-Ký sinh trùng-Côn trùng hoặc Khoa Sốt rét thuộc Trung tâm Y tế dự phòng. Trong sự nghiệp khoa học, ông đã để lại cho chúng ta nhiều công trình nghiên cứu khoa học mẫu mực, phong phú, đa dạng không chỉ có giá trị trong nước mà còn có tiếng vang ở nước ngoài, không chỉ hữu ích cho công tác thực hành phòng chống bệnh mà còn bổ sung vào kho tàng lý luận của y học nói chung.
Đảng và Nhà nước đã đánh giá cao những cống hiến to lớn cho cách mạng, cho công cuộc xây dựng tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa, cho công cuộc bảo vệ và chăm sóc sức khỏe nhân dân và quân đội. Năm 1951 ông được bầu là Chiến sĩ thi đua toàn quốc, những năm sau ông được tặng thưởng hai Huân chương kháng chiến và một Huân chương Lao động. Năm 1967, ông được Nhà nước truy tặng Anh hùng Lao động, Liệt sĩ. Năm 1996, ông là một trong 12 nhà khoa học y dược đầu tiên của nước ta được tặng giải thưởng Hồ Chí Minh, một giải thưởng lớn về khoa học của Nhà nước ta cho các nhà khoa học đã có những công trình nghiên cứu khoa học xuất sắc. Thủ đô Hà Nội, thành phố Huế, thành phố Đà Nẵng, thành phố Hồ Chí Minh đã có những đường phố mang tên Ông.
Thay lời kết về thân thế, sự nghiệp và con người của Cố Giáo sư, Anh hùng Lao động, Liệt sĩ Đặng Văn Ngữ; Viện trưởng đương nhiệm-TS. Nguyễn Mạnh Hùng đã trích lời Cố Giáo sư Hồ Đắc Di trong lời nói đầu tập sách Công trình nghiên cứu khoa học của Giáo sư Đặng Văn Ngữ, sản xuất năm 1972:
“Chúng ta thành kính tưởng nhớ Anh, người y tế cách mạng, kiên cường và anh dũng, tận trung với Đảng, tận hiếu với dân, người cán bộ khoa học kỹ thuật giầu nhiệt tình cách mạng đã cống hiến trọn đời mình cho sự nghiệp y học và y tế của Đảng. Vì vậy, tưởng nhớ tới Anh, chẳng những chúng ta thành kính học tập ở Anh trình độ giác ngộ chính trị cao, phẩm chất đạo đức sáng ngời, mà chúng ta còn học tập ở Anh suốt đời phấn đấu cho sự nghiệp khoa học phong phú và toàn diện”.