Thời gian gần đây ở hầu khắp các địa bàn trong cả nước, rắn lục đuôi đỏ xuất hiện ngày càng nhiều, tấn công người mọi lúc mọi nơi, từ nông thôn đến thành thị khiến người dân hoang mang, nhiều người dân phải nhập viện để điều trị vì bị rắn lục đuôi đỏ cắn.
Cục Quản lý Khám chữa bệnh, Bộ Y tế cũng đã có Công văn số 1313/KCB-NV về việc điều trị rắn độc cắn... Để giúp bạn đọc biết cách xử lý đúng và phòng tránh rắn lục cắn, chúng tôi đăng tải ý kiến của các chuyên gia.
Đặc điểm của rắn lục đuôi đỏ
Rắn lục đuôi đỏ (Trimeresurus albolabris) thuộc họ rắn lục (Viperidae) là loài rắn có nọc độc chỉ xếp sau loài rắn hổ mang chúa. Điểm khác biệt là rắn lục đuôi đỏ không đẻ trứng mà đẻ ra rắn con, mỗi lứa đẻ từ 7-16 con. Trong mùa sinh sản, rắn cái rất hung dữ và có nọc độc nguy hiểm. Loại rắn này có nhiều nọc độc với hơn 20 thành phần khác nhau. Hơn nữa, vết cắn của loài rắn này thường bị chảy máu nhiều và sưng rất nhanh. Rắn lục đuôi đỏ thuộc nhóm có nọc độc gây rối loạn đông máu và xuất huyết thuộc họ rắn lục (gồm rắn lục xanh, rắn lục đuôi đỏ, rắn chàm quạp). Rắn lục đuôi đỏ có mình xanh và đuôi có màu nâu đỏ. Tổng chiều dài con đực 600mm, con cái dài 810mm; chiều dài đuôi con đực 120mm, đuôi con cái 130mm.
Khi bị rắn lục đuôi đỏ cắn, nạn nhân có thể bị tan máu, phù nề, nhiễm độc thần kinh, liệt hô hấp, trụy tim mạch. Nếu không được sơ cứu đúng cách và cấp cứu kịp thời, nạn nhân có thể bị sốc tâm lý, nọc độc di chuyển nhanh đến tim gây rối loạn đông máu và dẫn đến tử vong.
Những việc cần làm ngay sau khi rắn lục đuôi đỏ cắn
Khi bị rắn lục đuôi đỏ cắn, nạn nhân và những người xung quanh cần giữ bình tĩnh để sơ cứu đúng một cách nhanh chóng để giảm đau nhức, sưng nề, xuất huyết, tán huyết, hoại tử… cho nạn nhân.
Xử lý theo các bước sau
Bước 1: Nạn nhân cần được nằm yên bất động bởi vận động lúc này sẽ làm cho nọc độc xâm nhập nhanh vào cơ thể. Nếu có đeo đồ trang sức gần vùng bị cắn thì phải nhanh tay cởi để tránh bị chèn ép, gây sưng nề.
Bước 2: Cách sơ cứu hiệu quả nhất là phải làm chậm tốc độ của nọc độc vào hệ tuần hoàn, nếu để nạn nhân vận động thì nọc độc sẽ xâm nhập cơ thể với tốc độ nhanh hơn. Bởi vậy, khi bị rắn lục đuôi đỏ cắn, cần cố định chân hay tay bị cắn bằng nẹp để tránh vận động. Sau đó, sử dụng phương tiện vận chuyển an toàn nhanh chóng đưa nạn nhân đến cơ sở y tế.
Bước 3: Nhanh chóng vận chuyển nạn nhân đến cơ sở y tế gần nhất để truyền huyết thanh kháng nọc rắn bởi truyền huyết thanh có hiệu quả nhất trong 4 giờ đầu sau khi bị rắn cắn. Khi vận chuyển cần chú ý giữ cho nạn nhân nằm yên.
Đặc biệt chú ý, việc sử dụng các loại thuốc dân gian, thuốc cổ truyền, chữa bằng mẹo,... đều không nên làm vì không có ích lợi và làm mất cơ hội cứu chữa. Nếu đắp thuốc nam tại vết cắn dễ gây nhiễm khuẩn thêm. Nhiều loại thuốc nam dạng uống dễ gây nguy hiểm thêm cho nạn nhân: gây co giật (vì có chứa mã tiền) mặc dù có thể chữa được liệt, gây đau bụng, nôn, ỉa chảy rất nặng dẫn tới mất nước, mất muối, bị sốc hoặc tắc ruột vì táo bón...
Biện pháp xử lý và phòng tránh rắn lục đuôi đỏ cắn
Do rắn lục đuôi đỏ có độc tính là gây rối loạn đông máu, chảy máu nên nếu bệnh nhân sau khi bị cắn đi lại nhiều, hốt hoảng chạy về nhà đến cơ sở y tế khiến toàn chi sưng to, phù nề rất nhanh. Tùy thuộc vào nhiễm độc nhiều hay ít mà có thể bị phù nề bàn chân, gốc chi... Nếu trường hợp tổn thương nhiều, rắn lục đuôi đỏ cắn mà không được cấp cứu kịp thời có thể tử vong do chảy máu, rối loạn đông máu, suy đa tạng... Chính vì vậy, bệnh nhân được cấp cứu càng sớm càng tốt.
Nhận biết và xử trí đúng, rất quan trọng
Theo PGS.TS. Phạm Duệ - nguyên Giám đốc Trung tâm Chống độc Bệnh viện Bạch Mai, rắn lục đuôi đỏ thường sống trên cây chính vì vậy đa số những người bị rắn cắn vào tay, chân trong quá trình lao động. Không như loại rắn hổ mang, hổ chúa tấn công người, rắn lục đuôi đỏ chỉ chạm, đụng vào nó đe dọa nó mới cắn người. Nếu bị rắn lục đuôi đỏ cắn vào ban ngày, nhìn rắn có thể nhận biết được (đặc điểm nhận dạng là mình xanh và đuôi có màu nâu đỏ. Loài rắn này thường sống trên cây và hoạt động chủ yếu vào ban đêm).
Nếu bị cắn vào ban đêm thì nhận biết (rắn độc cắn nói chung) bằng cách quan sát vết cắn và các triệu chứng sau khi bị cắn. Tại vết cắn có 2 dấu móc độc biểu hiện có 2 dấu răng cách nhau khoảng 1cm. Nếu cắn vào nơi gồ ghề thì cũng có thể thấy có 1 vết. Nếu là rắn lục đuôi đỏ cắn thì tại chỗ vết chỉ vài phút sau khi bị cắn sẽ sưng nề nhanh, đau nhức nhiều kèm theo tại chỗ cắn máu chảy liên tục không tự cầm. Nếu không được điều trị sau khoảng 6 giờ, phần tổn thương sưng nề lan rộng từ vết cắn có thể đến gốc chi dẫn đến toàn chi sưng to, đau nhức, tím, xuất huyết dưới da, xuất huyết trong cơ. Có thể có bọng nước, xuất huyết trong bọng nước. Có thể nhiễm khuẩn tại chỗ, hội chứng khoang. Nhiều trường hợp nặng có thể xuất hiện tình trạng sốc do mất máu: tụt huyết áp, da đầu chi lạnh ẩm, lơ mơ, thiểu niệu, vô niệu. Có thể có sốc phản vệ do nọc rắn.
Theo ông Duệ, xử trí ban đầu đúng khi bị cắn là vô cùng quan trọng trong việc giảm nhẹ biến chứng, tránh tử vong. Trước tiên, bệnh nhân không nên quá hoảng hốt. Ngay sau khi bị rắn cắn, để tránh nọc độc đi vào hệ tuần hoàn chung làm chậm quá trình phát tán nọc độc, cần băng ép tại chỗ cắn trở lên gốc chi hoặc garô tĩnh mạch (không garô động mạch nghĩa là vẫn sờ thấy mạch đập ở phía dưới của chi bị garô). Sau đó có thể hút máu tại vết cắn để loại trừ bớt nọc độc (chú ý nếu tại miệng, răng có tổn thương, viêm chân răng không được dùng miệng hút máu). Nên hút máu bằng giác hút dưới vòi nước chảy hoặc trong chậu có nhiều nước sạch, vừa hút vừa rửa vết thương, cởi bỏ đồ trang sức ở chi bị cắn tránh gây chèn ép khi chi sưng nề. Không để bệnh nhân tự đi lại. Bất động chi bị cắn bằng nẹp. Tuyệt đối không chích rạch tại vết cắn vì tăng nguy cơ chảy máu, sau đó đưa bệnh nhân đến cơ sở y tế gần nhất để được cấp cứu và điều trị kịp thời
Để phòng tránh rắn lục đuôi đỏ cắn, mọi người dân cần lưu ý dọn dẹp xung quanh nhà, cắt ngắn cỏ, phát quang bụi rậm để loại bỏ nơi trú ẩn của rắn lục đuôi đỏ, đồng thời cần giữ nhà cửa và môi trường xung quanh sạch sẽ, diệt chuột và các côn trùng bởi đây là những con mồi yêu thích của loài rắn lục đuôi đỏ. Các gia đình cần kiểm tra kỹ các kẽ nứt, khe hở ở tường xung quanh nhà, trét kín bởi đó chính là nơi mà những con rắn lục đuôi đỏ thường trú ẩn. Nếu có điều kiện, các hộ gia đình có thể trồng các loại cây: sả, sắn dây, hoa lan tỏi… để ngăn rắn lục đuôi đỏ đến gần.
Đặc biệt cảnh giác với rắn sau các cơn mưa, khi có lũ lụt, mùa màng thu hoạch và ban đêm. Nếu đi ra vườn, ruộng, nên đi ủng, giày cao cổ và mặc quần dài, nhất là đi trong đêm tối. Đội thêm mũ rộng vành nếu đi trong rừng hoặc đi ở khu vực nhiều cây cỏ vì rắn lục đuôi đỏ thường treo mình trên cành cây, dễ tấn công người. Dùng đèn pin, đèn bão nếu ở trong bóng tối hoặc đi ban đêm. Khi gặp rắn, không đe dọa rắn, không bắt rắn, đuổi hoặc dồn ép rắn trong khu vực khép kín. Không nằm ngủ trực tiếp trên nền đất. Không để trẻ em chơi gần khu vực có rắn. Không đến gần các nơi rắn thích cư trú như đống gạch vụn, đống đổ nát, đống rác, tổ mối, chuồng trại nuôi gia súc, gia cầm của gia đình.
Chuyên gia đưa ra lời khuyên khi bị rắn lục đuôi đỏ cắn
Khi bị rắn cắn, cần hạn chế vận động để tránh làm tăng nhanh quá trình tác động của nọc đến các phần khác của cơ thể. Giáo sư, Tiên sĩ (GS.TS) Đặng Huy Huỳnh, Chủ tịch Hội Động vật học Việt Nam, cho hay, ở Việt Nam chưa có nhiều nghiên cứu về rắn lục đuôi đỏ. Theo nhiều tài liệu, rắn lục đuôi đỏ (hay còn gọi là rắn lục mép trắng, rắn lục tre) có vùng phân bố khá rộng, xuất hiện ở hầu hết các vùng rừng trong cả nước. Loài này sống chủ yếu trên cây, hoạt động vào ban đêm, ăn chuột, thằn lằn, ếch, nhái…
Không phải mùa sinh sản
Rắn lục đuôi đỏ vốn sống chủ yếu trong rừng nay xuất hiện nhiều ở các khu dân cư có thể do nhiều nguyên nhân. Theo GS Đặng Huy Huỳnh, rắn là loài biến nhiệt, nhiệt độ tăng có thể làm tăng số lượng rắn. Điều này phù hợp với việc loài rắn đuôi đỏ xuất hiện nhiều ở các tỉnh phía Nam. Ngoài ra, vùng rừng vốn là nơi sống của rắn lục đuôi đỏ, nay bị chặt phá, rắn mất môi trường sống nên di chuyển về hang hốc, bụi cây gần khu dân cư. Tuy nhiên, các điều kiện trên đều khiến gia tăng số lượng các loài rắn khác, tại sao chỉ có rắn lục đuôi đỏ xuất hiện nhiều? Theo GS Huỳnh, loài này sinh sản khá nhiều, chúng đẻ con chứ không đẻ trứng như nhiều loài rắn khác, mỗi lần đẻ 4-14 con. Các loài thiên địch của chúng trong môi trường như cầy, cáo, mèo giảm đi khá nhiều do nạn săn bắt cũng làm gia tăng số lượng rắn. Tuy nhiên, rắn lục đuôi đỏ thường sinh con vào tháng 6-7, chứ không phải mùa này. Ngoài ra, rắn lục đuôi đỏ không phải là loài có giá trị kinh tế như nhiều loài khác. Thịt rắn hôi nên không được sử dụng làm thức ăn, ngâm rượu thuốc, nên chúng càng có cơ hội phát triển.
Theo TS Nguyễn Quảng Trường, Viện Sinh thái và Tài nguyên Sinh vật, muốn biết vì sao rắn lục đuôi đỏ xuất hiện nhiều, phải có các nghiên cứu cụ thể. Tuy nhiên, có thể giả thuyết, nguồn thức ăn dồi dào hơn và sinh cảnh sống phù hợp đã kích thích sự phát triển của rắn lục, đặc biệt là ở các khu dân cư ven rừng. Theo GS Huỳnh, các cơ quan chức năng cần sớm vào cuộc, làm rõ số rắn lục đuôi đỏ tăng bao nhiêu, vì sao lại tăng, biện pháp phòng chống hiệu quả nhất… “Phải làm nhanh để người dân đỡ hoang mang, ảnh hưởng đến tinh thần, sản xuất”, ông Huỳnh nói.
 |
| Ảnh VOV |
Rắn chết vẫn có thể cắn và phóng nọc
Theo GS Huỳnh, rắn lục đuôi đỏ không độc như hổ mang hay cạp nong, cạp nia, nhưng rất khó phát hiện loài rắn này, vì chúng thường sống trong bụi cây, hang hốc và có màu xanh. Người dân nên phát quang bụi rậm quanh nhà. Rắn hoạt động chủ yếu vào ban đêm, nên khi đi ra ngoài vào ban đêm, người dân nên dùng đèn pin, đi ủng. Ngoài ra, có thể trồng sả hoặc nuôi chó, mèo để hạn chế rắn xuất hiện. Theo TS Nguyễn Quảng Trường, nọc độc của rắn lục không tác động lên hệ thần kinh, mà thường tác động lên hệ tuần hoàn, gây rối loạn đông máu, sưng nề hoặc hoại tử. Điều đáng ngại là một con rắn chết, thậm chí đầu rắn bị cắt rời vẫn có thể cắn và phóng nọc độc theo phản xạ cho đến 90 phút sau khi nó chết. Khi bị rắn cắn, cần hạn chế vận động để tránh làm tăng nhanh quá trình tác động của nọc đến các phần khác của cơ thể, không nên rạch vết thương vì có thể làm mất máu cấp. Không nên ga-rô bằng dây cao su, vì dễ gây hoại tử do thiếu máu cung cấp đến phần cơ thể phía dưới ga-rô. Cũng không nên đắp các loại thuốc không rõ nguồn gốc, không rõ tác dụng vì có thể gây nhiễm trùng. Cần đến ngay cơ sở y tế gần nhất để được điều trị. Nếu có thể, bắt con rắn cắn người đến bệnh viện để bác sĩ xác định đúng chủng loại huyết thanh cần sử dụng.
Tập huấn điều trị rắn độc cắn
Cục Quản lý Khám, chữa bệnh (Bộ Y tế) cho biết, Việt Nam là một trong những nước có nhiều loại rắn độc cắn người có thể gây tử vong nếu không được cấp cứu đúng và kịp thời. Do đó, Cục Quản lý Khám, chữa bệnh yêu cầu các đơn vị trực tiếp thực hiện hoặc chỉ đạo các cơ sở khám, chữa bệnh trực thuộc tập trung cấp cứu, hồi sức, điều trị cho người bệnh bị rắn độc cắn không để xảy ra tử vong. Trường hợp cần tư vấn về cấp cứu, điều trị cho người bệnh nặng do rắn độc cắn có thể liên hệ với Trung tâm Chống độc (Bệnh viện Bạch Mai) theo đường dây nóng của bệnh viện. Tổ chức tập huấn, đào tạo lại về việc sơ cứu, cấp cứu, hồi sức, chống độc, chăm sóc người bị rắn độc cắn cho bác sĩ, điều dưỡng theo đúng hướng dẫn của Bộ Y tế. Viện Vaccine và Sinh phẩm y tế Nha Trang đã sản xuất được huyết thanh kháng độc nọc rắn lục đuôi đỏ.