Để phòng chống các loại trung gian truyền bệnh, ngành y tế dự phòng thường sử dụng các loại hóa chất diệt côn trùng có hiệu lực tốt để can thiệp. Ngoài tác dụng có hiệu quả của các loại hóa chất diệt này, những loại hóa chất xua côn trùng cũng đã được quan tâm sử dụng với tính năng đặc thù riêng biệt của nó.
Đặc điểm của hóa chất xua côn trùng
Hóa chất xua là loại hóa chất được dùng khá phổ biến để phòng chống các loài muỗi truyền bệnh và các loài côn trùng khác chích đốt máu người. Hóa chất được xoa trực tiếp lên da hoặc quần áo, các vật dụng như màn ngủ, lưới chống muỗi ... Hóa chất xua có khả năng bay hơi nhanh và khả năng tồn lưu kém hơn hóa chất diệt nhiều. Hóa chất diệt côn trùng có tác dụng mạnh trong việc giết chết hay hạ gục côn trùng ngay sau khi tiếp xúc và hiệu lực diệt tồn lưu kéo dài lâu; trong khi đó các loại hóa chất xua côn trùng chỉ có tác dụng phòng ngự sự tiếp xúc của côn trùng truyền bệnh đối với người, nó không có khả năng hạ gục hay giết chết côn trùng như các loại hóa chất diệt.
Thời gian bảo vệ của hóa chất xua xoa trên da koảng từ 15 phút đến 10 giờ đồng hồ; trên vải vóc, áo quần, tác dụng có thể kéo dài lâu hơn. Hiệu lực và thời gian bảo vệ tùy thuộc vào hoạt chất và dạng pha chế của loại hóa chất xua, cách sử dụng, các điều kiện như nhiệt độ, độ ẩm, độ gió ở tại chỗ; sự thu hút của từng cá nhân đối với côn trùng, tình trạng đổ mồ hôi, sự va chạm, sự nhạy cảm của côn trùng đối với hóa chất sử dụng và mức độ nhạy cảm riêng của hóa chất với mỗi loại côn trùng. Ngoài ra, mật độ hoạt động của côn trùng truyền bệnh cũng có vai trò quan trọng, mật độ hoạt động của côn trùng càng cao thì con người càng dễ có nguy cơ bị chích đốt máu. Trong một số điều kiện, người sử dụng hóa chất xua côn trùng có thể được bảo vệ tốt, trái lại trong một số trường hợp sự bảo vệ lại bị hạn chế. Người có các hoạt động lao động, đi vào rừng ẩm ở vùng nhiệt đới cần dùng hóa chất xua xoa lên da nhiều lần vì hóa chất dễ bị bay mất nhanh do mồ hôi. Vì có thời gian tác dụng ngắn nên hóa chất xua nên sử dụng vào thời điểm côn trùng bắt đầu có các hoạt động chích đốt máu người như muỗi truyền bệnh thường đốt máu vào lúc hoàng hôn, từ chạng vạng tối.
Cách sử dụng hóa chất xua côn trùng
Hóa chất xua côn trùng rất có giá trị sử dụng đối với con người trong những trường hợp các biện pháp bảo vệ khác không tác dụng, không thể thực hiện được hoặc bị cấm sử dụng như người có các hoạt động phải ra khỏi nhà vào ban dêm, công nhân ở các đồn điền, nông trường có nguy cơ bị côn trùng đốt vào ban ngày; những người đi ngang qua hoặc đến ở gần các vùng đài nguyên, đầm lầy, đồng cỏ hoặc rừng rậm có nhiều loài muỗi và các loại côn trùng khác chích đốt máu. Một số trường hợp hóa chất xua côn trùng có thể sử dụng ở trong nhà nếu không làm được lưới bảo vệ hoặc dùng lưới cửa bảo vệ sẽ làm mất sự thoáng khí ở trong nhà ở những vùng có khí hậu nóng bức. Khách đi du lịch thường ưa chuộng việc mang theo hóa chất xua côn trùng vì nó tiện dụng, sử dụng có thể bất kỳ ở đâu và bất cứ lúc nào. Hóa chất xua côn trùng có thể có vai trò quan trọng nếu phối hợp với các phương tiện phòng tránh muỗi hoặc ruồi chích đốt như dùng hóa chất xua vào buổi chiều tối trước khi vào màn ngủ để phòng chống muỗi đốt vào ban đêm. Các loại hóa chất xua côn trùng được bán khá rộng rãi trên thị trường nhưng giá bán lẻ còn quá cao đối với những người có thu nhập thấp mà cần phải sử dụng hóa chất xua hàng ngày. Hóa chất xua có tác dụng hiệu quả khác nhau tùy thuộc vào hoạt chất, thành phần của nó và cách sử dụng đúng theo quy trình, hướng dẫn quy định.
Hóa chất xua côn trùng phải được xoa khắp chỗ da hở, đặc biệt là ở cổ, cổ tay, mắt cá. Không được xoa lên vùng quanh mắt hoặc niêm mạc mũi, miệng; không được phun vào mặt nếu sử dụng loại bình xịt mà chỉ được phun vào tay và sau đó xoa vào các phần kém nhạy cảm ở mặt. Nếu phát hiện thấy có phản ứng dị ứng, ngứa, đỏ ở những nơi da đã xoa hóa chất; cần phải rửa ngay bằng nước sạch và hỏi ý kiến của bác sĩ hoặc xử lý theo những chỉ dẫn ở vỏ bình hay bao bì đóng gói hóa chất. Đơn giản trên thực tế có thể kiểm tra phản ứng không mong muốn, có hại của hóa chất bằng cách thấm một lượng nhỏ hóa chất trên mu bàn tay và theo dõi biểu hiện của phản ứng.
Các loại hóa chất xua côn trùng
Hóa chất xua côn trùng bao gồm các loại hóa chất xua tự nhiên hay truyền thống và các loại hóa chất hiện đại sử dụng ở ngoài da. Mỗi loại hóa chất có tính năng tác dụng đặc thù riêng biệt.
Các loại hóa chất xua tự nhiên hay truyền thống đã được sử dụng từ thời cổ đại để xua đuổi côn trùng hút máu như dùng khói từ các đống lửa ngoài trời vào lúc đứng gió hoặc ở trong nhà không thoáng khí. Có thể làm tăng tác dụng của khói bằng cách đốt một số gỗcó mùi thơm, có nhựa hoặc một số loại cây. Ở miền Nam Ấn Độ, người dân bản địa thường đốt lá cây Vitex negundo (nochi) để xua đuổi muỗi ra khỏi nhà. Một số dầu thực vật như dầu sả cũng có tác dụng xua khi xoa trực tiếp lên da hoặc quần áo mặc dù có thời gian tác dụng ngắn. Để kéo dài thời gian hiệu lực, các chất xua bay hơn thường được trộn với chất mỡ động vật hoặc dầu để làm giảm sự bay hơi nhanh. Các loại hóa chất xua tự nhiên hay truyền thống có một số nhược điểm là tác dụng ngắn, khó dùng vì có mùi nặng hoặc dễ kích thích dị ứng da và có thể có tác dụng phụ đối với sức khỏe. Tuy vậy, ưu điểm của các loại hóa chất này là dễ kiếm, được người dân địa phương biết, chấp nhận và không đắt tiền.
Các loại hóa chất xua côn trùng hiện đại dùng ngoài da đã được nghiên cứu và sản xuất theo sự phát triển của nền khoa học kỹ thuật tiên tiến. Trong nửa sau của thế kỷ 20, nhiều hóa chất xua tổng hợp đã được sản xuất có tác dụng lâu, không độc hại, có thể chấp nhận được như các loại mỹ phẩm và có hiệu lực đối với nhiều loại côn trùng. Các hóa chất xua dùng xoa ngoài da thành công nhất được phát triển trong thời điểm này là Dimethylphtalat (DMP), Indalone và Ethylhexanedriol. Hiện nay, các hóa chất này vẫn còn là hoạt chất của một số sản phẩm xua côn trùng được sử dụng trên thị trường. Một bước đột phá vào năm 1954 là sự phát minh ra chất N,N-diethyl-3-toluamide hay còn gọi là DEET, một chất không màu, có độ nhờn như dầu và hơi có mùi. Hóa chất này hiện nay vẫn còn giá trị và là sản phẩm tốt nhất, nó có tác dụng xua đuổi hầu hết các loại côn trùng, kể cả loài ve và loài dĩn chích đốt máu. Tác dụng tồn lưu của DEET thường kéo dài lâu hơn các loại hóa chất xua khác và nó cũng có hiệu lực ngay với cả loài vắt hút máu. Hóa chất nguyên chất thường ở dạng dung dịch lỏng có nồng độ từ 5 đến 90%. Để sản xuất sản phẩm thuận lợi, tiện dụng và có sức hấp dẫn khi xoa, hóa chất thường được pha thành các dạng nước xoa, kem, bọt, sáp (nến) đặc và đóng vào bình nhỏ nén áp suất. Hóa chất xua thường được pha với một chất làm nền là dầu hoặc cồn và một chất tạo mùi thơm dễ chịu. Hợp chất này dùng để phun hay xoa lên những vùng da hở. Trong một số hợp chất, các chất làm nền như dầu, silicon, polyme ... làm giảm sự bốc hơi nhanh của chất xua, do đó có tác dụng kéo dài. Trong một vài hợp chất có hoạt chất DEET, tác dụng xua côn trùng có thể kéo dài đến 12 giờ, nhưng thông thường từ 4-6 giờ. Nhược điểm của một số sản phẩm có mục đích kéo dài thời gian tác dụng là hóa chất làm cho người sử dụng có cảm giác dính khi xoa lên da trừ trường hợp dung dịch hoạt chất DEET pha với Ethanol. Tình trạng bị dị ứng như gây đỏ, ngứa, phản ứng phụ nghiêm trọng ít được ghi nhận khi sử dụng hóa chất DEET. Hóa chất được xem là bảo đảm an toàn đối với người lớn, trừ khi dùng kéo dài lâu ngày với nồng độ cao. Đối với trẻ em, hóa chất thường nhạy cảm hơn, vì vậy khuyến cáo cho trẻ mặc quần áo kín và xoa hóa chất lên quần áo, không xoa trực tiếp lên da. Khi sử dụng hóa chất xoa lên da, một số dụng cụ làm bằng nhựa như bút viết, mặt kính đồng hồ đeo tay, gọng kính mắt, nệm xe hơi, các mặt diện tích quét sơn ... có thể bị hóa chất DEET làm hư hại. Ở Ấn Độ, một loại hóa chất là N,N-diethyl diphenyl acetamid (DEPA) được sử dụng có hiệu quả như DEET nhưng giá thành lại rẻ tiền hơn. Dầu sả cũng thường được dùng vì không đắt tiền và nhiều người cho rằng dầu sả có mùi dễ chịu. Một số hóa chất khác như Dimethylphtalat (DMP), các hợp chất Carboxy được dùng không phổ biến nhưng thường được sử dụng để pha trộn với DEET trong một số sản phẩm bán trên thị trường. Ưu điểm của việc pha trộn các loại hóa chất xua khác nhau trong một sản phẩm có thể làm tăng tác dụng đối với nhiều loại côn trùng chích đốt máu nhiều hơn là một loại hóa chất xua đơn thuần.
Như vậy, ngoài các loại hóa chất diệt côn trùng, những loại hóa chất xua côn trùng cũng đã tỏ ra có tác dụng hiệu quả trong việc bảo vệ cá nhân để phòng chống lại các bệnh do côn trùng truyền và chích đốt máu. Hóa chất này rất tiện dụng vì có thể mang theo bên người với ý thức tự giác bảo vệ sẵn có để chủ động phòng chống các loại côn trùng gây hại, nó có thể sử dụng ở bất cứ nơi đâu, bất kỳ khi nào. Trong chiến lược phòng chống các loại côn trùng truyền bệnh và gây hại, những loại hóa chất xua côn trùng cũng cần được xem xét để truyền thông giáo dục sức khỏe, khuyến cáo, vận động cộng đồng người dân quan tâm sử dụng để phòng vệ cá nhân có hiệu quả.