Hiện nay, ở một số các quốc gia trên thế giới kể cả Việt Nam, thực trạng thuốc giả dùng để phòng bệnh và chữa bệnh cho con người đã và đang là một thảm họa lớn ảnh hưởng đến tính mạng, sức khỏe của người dân. Tình hình lưu hành bất hợp pháp thuốc giả trên thị trường chủ yếu là làm sai nhãn mác một cách cố ý và gian lận về mặt nhận dạng cũng như nguồn gốc thuốc. Vì mục đích trục lợi, thuốc giả có thể không chứa hoạt chất, chứa sai hoạt chất, chứa hoạt chất với hàm lượng thấp, chứa hoạt chất với chất lượng kém hoặc được bào chế không đúng kỹ thuật ... Thuốc giả cũng là nguy cơ gây nên những phản ứng có hại của thuốc, có khi rất nghiêm trọng, vì vậy cần phải lên án và có giải pháp tích cực xóa bỏ tình trạng thuốc giả đang lưu hành trên thị trường hiện nay.
Thế nào gọi là thuốc giả ?
Với nhiều quan niệm khác nhau được bàn cãi, thảo luận tùy theo quan điểm của từng quốc gia, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) đã đưa ra một định nghĩa thống nhất về thuốc giả như sau: “Thuốc giả là thuốc được gắn nhãn hiệu sai một cách gian dối và có chủ đích về đặc tính hoặc nguồn gốc. Việc làm giả có thể áp dụng cho cả sản phẩm thương mại và sản phẩm gốc, các sản phẩm giả có thể bao gồm sản phẩm với đúng, hoặc sai hoạt chất, không có hoạt chất, không đủ hoạt chất hoặc với bao bì giả”. Thuốc giả có thể chia thành 6 nội dung có liên quan đến hình thức giả mạo và mức độ giả mạo của chúng như: sản phẩm không có hoạt chất (1), sản phẩm có lượng hoạt chất không đúng (2), sản phẩm có hoạt chất sai (3), sản phẩm có lượng hoạt chất đúng nhưng có bao bì giả (4), nhái lại sản phẩm nguyên bản (5), sản phẩm có nồng độ hoạt chất không tinh khiết và có chất nhiễm bẩn cao (6). Khi kỹ thuật công nghệ ngày càng phát triển thì tình trạng thuốc giả, thuốc nhái nhãn hiệu phổ biến ngày càng nhiều. Theo thống kê của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), có khoảng từ 10-30% thuốc bán trên thị trường các nước đang phát triển có thể là thuốc giả; một số nghiên cứu khác cho rằng tỷ này còn có thể có khả năng cao hơn. Đối với các nước phát triển như Mỹ, Nhật, Australia, Canada, New Zealand và các nước EU ... thì thuốc giả chiếm tỷ lệ thấp, chưa đến 1%. Thuốc giả, thuốc kém chất lượng ngày càng được làm giả một cách tinh vi, nếu nhìn bằng mắt thường rất khó có thể phát hiện được. Trước đây với kỹ thuật công nghệ thấp, muốn làm giả một sản phẩm thuốc tân dược phải mất một thời gian khá lâu, bây giờ với sự phát triển của công nghệ hiện đại, chỉ cần vài tuần, thậm chí vài ngày là các đối tượng, tổ chức cơ sở làm thuốc giả, thuốc nhái có thể sản xuất ra các sản phẩm tương tự thuốc thật mà mắt thường khó có thể phân biệt được. Sự tinh vi của các loại máy móc, trang thiết bị công nghệ hiện đại đã giúp sức, hỗ trợ cho các tổ chức, những con người không lương thiện có thể nhanh chóng sản xuất ra các sản phẩm thuốc giả với mẫu mã, nhãn mác “giả mà trông như thật” để tung ra tiêu thụ trên thị trường với ý đồ trục lợi; không kể đến tính mạng và sức khỏe của con người.
Làm sao nhận biết được thuốc giả ?
Với sự sản xuất thuốc giả rất tinh vi từ kỹ thuật công nghệ hiện đại ngày nay thì không thể nào phân biệt được thuốc thật, thuốc giả bằng mắt thường. Bệnh nhân và thân nhân người bệnh dễ có rất nhiều nguy cơ mua nhầm phải thuốc giả, thuốc kém chất lượng lưu hành trên thị trường dược phẩm, kể cả thuốc tân dược lẫn thuốc đông dược. Vì vậy, đứng trước thực trạng khá phức tạp của tình hình thuốc giả xâm nhập vào đời sống xã hội hiện tại, mỗi một con người chúng ta cần phải đề cao cảnh giác, tự tìm tòi, học tập, nâng cao kiến thức và trở thành một người am hiểu để có thể nhận biết được đâu là thuốc giả, đâu là thuốc thật. Đây là một việc rất khó vì với kỹ thuật công nghệ sản xuất tinh vi, hiện đại thì thuốc “giả mà như thật” hiện nay là một thách thức rất lớn đối với cộng đồng người dân, kể cả thầy thuốc lẫn bệnh nhân. Dù sao trên thực tế và dựa vào kinh nghiệm kết hợp với sự cảnh giác, thận trọng, tinh ý; người mua thuốc có thể phát hiện ra thuốc giả hay thuốc thật đối với những loại thuốc đã quen sử dụng, còn các loại thuốc chưa sử dụng lần nào sẽ bị túng túng khi phân biệt. Bằng cảm quan, nhận xét, có thể căn cứ vào mùi vị, màu sắc ... của thuốc dự định mua để so sánh với thuốc thật đã quen sử dụng. Khi mua, thử bẻ viên thuốc ra xem thì thuốc giả dễ bị vỡ hơn so với thuốc thật. Thuốc giả cũng thường được đóng gói kém chất lượng, kém mỹ thuật hơn và nhãn mác, tên thuốc cũng có sự “nhái” lại; đối chiếu từng mẫu tự của nhãn hiệu thuốc sẽ thấy có một hoặc hai ký tự khác đi so với thuốc thật. Để nhận biết chắc chắn khi đối diện với một loại thuốc cần xác định, kết luận là thuốc giả hay thuốc thật, phải lấy mẫu thuốc đem về phòng thí nghiệm và kiểm nghiệm, đánh giá. Việc kiểm nghiệm này phải được thực hiện tại phòng thí nghiệm đạt tiêu chuẩn của các Trung tâm Kiểm nghiệm hoặc Viện Kiểm nghiệm thuốc-mỹ phẩm-thực phẩm với đầy đủ máy móc, trang thiết bị, hóa chất ... cần thiết theo quy định của Bộ Y tế và Tổ chức Y tế Thế giới.
Biện pháp khắc phục chống tệ nạn thuốc giả
Biện pháp khắc phục chống tệ nạn thuốc giả tốt nhất hiện nay là phải tổ chức một cuộc chiến có quy mô rộng lớn vì thảm họa thuốc giả không còn mang tính chất địa phương mà đã mang tầm cở quốc gia và kể cả quốc tế. Nó đã ảnh hưởng nghiêm trọng đến tính mạng và sức khỏe của người dân ở nhiều quốc gia, đặc biệt là các nước đang phát triển và các nước đang còn nghèo đói, bệnh tật. Theo các chuyên gia, một trong những tác nhân gây nên thực trạng này chính là sự mở cửa cho thị trường tự do thương mại hoạt động, đặc biệt ở những nước khuyến khích thương mại phát triển, nơi đó hàng rào thuế quan bị hủy bỏ hoặc giám sát một cách lỏng lẻo. Điều này đã tạo kẽ hở để thuốc giả thâm nhập hoặc sản xuất và đóng gói giả mạo rồi tung ra thị trường. Giám đốc tổ chức Thuốc và Thực phẩm An toàn của Mỹ là Ilisa Bernstein đã nói: “Tự do thương mại đã bị sự giả mạo xâm chiếm, kể cả việc bán hàng trên mạng cũng là một đường đi an toàn của thuốc giả”.
Khi kỹ thuật công nghệ càng phát triển tối tân, hiện đại thì tỷ lệ thuốc giả, thuốc kém phẩm chất, thuốc nhái nhãn mác, mẫu mã ... càng nhiều. Trong xã hội ngày nay, người bệnh và người nhà bệnh nhân dễ có nhiều nguy cơ mua nhầm thuốc không được sản xuất đúng theo quy trình kỹ thuật quy định, ngay cả thuốc bày bán trên thị trường hay rao bán trên mạng với một cái tên quen thuộc. Các loại thuốc giả thường chỉ được phát hiện khi đã lưu hành trên thị trường và cũng rất khó truy tìm nguồn gốc, thủ phạm. Hầu hết các trường hợp thuốc giả được phát hiện khi những nhà sản xuất tiếp nhận thông tin phản hồi thuốc do cơ sở mình sản xuất ra không đáp ứng hiệu quả trong điều trị hoặc các cơ quan quản lý, kiểm nghiệm thuốc đi kiểm tra định kỳ hay đột xuất, thu mẫu để xét nghiệm, đánh giá thì mới phát hiện đã có thuốc bị làm giả bày bán trên thị trường. Biện pháp khắc phục thụ động trước sự việc đã rồi là Bộ Y tế, Sở Y tế ban hành, thông báo quyết định thu hồi và đình chỉ thuốc giả lưu hành trên thị trường. Ngành Y tế cần tìm một biện pháp chủ động tốt hơn để ngăn chận trước khi thuốc được sản xuất và lưu hành trên thị trường. Khó có thể đưa ra một giải pháp hữu hiệu để ngăn chặn tệ nạn buôn bán thuốc giả. Vì vậy mỗi một người dân cần cảnh giác với thực trạng thuốc giả đang lưu hành hỗn loạn trên thị trường hiện nay và hãy tự bảo vệ mình, những người thân trong gia đình mình bằng cách tự trang bị kiến thức để tự nhận biết đâu là thuốc giả, đâu là thuốc thật mà đề phòng.Để góp phần vào việc hạn chế tình trạng thuốc giả đang lưu hành trên thị trường, Bộ Y tế đã có chủ trương chỉ đạo các địa phương, cơ sở phấn đấu xây dựng các Nhà thuốc đạt tiêu chuẩn thực hành Nhà thuốc tốt, phục vụ thuốc phòng bệnh, chữa bệnh cho nhân dân là thuốc thật, không phải là thuốc giả.