Việt Nam là một trong những nước có tỷ lệ kháng kháng sinh cao nhất theo đánh giá của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO). Chúng ta đang phải đối mặt với hậu quả khó khăn của bệnh nhiễm khuẩn kháng thuốc do lạm dụng kháng sinh. Ngày Sức khoẻ Thế giới 7 tháng 4 năm 2011 được tổ chức phát động với chủ đề “Chống kháng thuốc: Không hành động hôm nay, ngày mai không thuốc chữa” cũng đã khuyến cáo và báo động tình hình.
Tác hại do lạm dụng kháng sinh
Kháng sinh là thuốc được sử dụng để điều trị các bệnh nhiễm khuẩn gây ra do vi khuẩn, nấm, ký sinh trùng và vi rút. Lạm dụng kháng sinh là việc sử dụng quá mức cần thiết loại thuốc này như những bệnh không bị nhiễm khuẩn mà vẫn dùng kháng sinh, những bệnh nhiễm khuẩn nhẹ mà lại dùng kháng sinh mạnh; dùng kháng sinh có tính chất bao vây, dùng kháng sinh để dự phòng khi không thật cần thiết hay dùng thuốc điều trị trong thời gian quá dài.
Sự lạm dụng kháng sinh gây ra nhiều tác hại cho bệnh nhân như tạo nên nguy cơ kháng kháng sinh của vi khuẩn, nguy cơ dị ứng do lạm dụng kháng sinh. Ngoài ra còn gây lãng phí cho bệnh nhân nói riêng cũng như cho xã hội nói chung.
Những quan niệm sai lầm trong việc sử dụng kháng sinh như “sốt là phải dùng kháng sinh”, hay “đã có viêm là phải dùng kháng sinh” cùng với sự dễ dãi trong việc bán thuốc kháng sinh như mua bán thuốc kháng sinh không cần đơn thuốc của bác sĩ... là những nguyên nhân quan trọng của việc lạm dụng kháng sinh thường gặp trong cộng đồng.
Những trường hợp không cần sử dụng kháng sinh
Kháng sinh là thuốc chống lại sự nhiễm khuẩn, vì vậy không có chỉ định sử dụng kháng sinh trong những bệnh không do nguyên nhân nhiễm khuẩn như các bệnh tăng huyết áp, đái tháo đường, cường tuyến giáp trạng, bệnh hệ thống...
Bị nhiễm vi rút cũng là trường hợp không có chỉ định dùng kháng sinh mặc dùbệnh nhân có những biểu hiện lâm sàng giống nhiễm vi khuẩn như sốt, ho, tiêu chảy… Tuy nhiên nhiều bệnh nhân với quan niệm “sốt là phải dùng kháng sinh” đã tự ý mua kháng sinh uống. Đây cũng là một loại lạm dụng kháng sinh khá phổ biến hiện nay.
Những trường hợp nhiễm khuẩn nhẹ như viêm họng, viêm tấy ngoài da... xảy ra trên một người khỏe mạnh cũng không cần có chỉ định dùng thuốc kháng sinh. Những trường hợp này chỉ cần các biện pháp đơn giản như súc miệng bằng nước muối, giữ ấm cổ khi bị viêm họng, hoặc bôi thuốc sát trùng ngoài da khi bị nhiễm trùng ngoài da nhẹ và cùng với sức đề kháng của cơ thể là bệnh có thể khỏi.
Một số bệnh mặc dù có triệu chứng viêm nhưng không do nguyên nhân nhiễm khuẩn như viêm khớp, viêm gan, viêm não Nhật bản B, viêm mũi dị ứng… cũng không cần có chỉ định dùng thuốc kháng sinh.
Nguy cơ kháng kháng sinh
Lạm dụng kháng sinh là một nguyên nhân quan trọng gây nên sự kháng thuốc của vi khuẩn. Khi tiếp xúc với nhiều loại kháng sinh, vi khuẩn càng dễ biến đổi để thích nghi và tồn tại, tạo ra các chủng loại vi khuẩn kháng thuốc.
Nguy cơ dị ứng kháng sinh
Khi kháng sinh bị lạm dụng một cách tùy tiện, nguy cơ dị ứng thuốc sẽ cao do nhiều thuốc được sử dụng cho nhiều người, tức là xác suất dị ứng sẽ tăng.
Thuốc được sử dụng không có chỉ định của bác sĩ nên việc khám bệnh, hỏi tiền sử dị ứng bị bỏ qua, dẫn đến khả năng dị ứng tăng lên.
Thuốc được sử dụng không có sự giám sát của bác sĩ nên dị ứng nếu xảy ra cũng dễ có hậu quả xấu do phát hiện và điều trị muộn.
Một số loại kháng sinh ngày nay ít có hiệu quả do kháng thuốc
Nhiều loại kháng sinh được xem là hiệu quả trong quá khứ nay đã bị kháng bởi nhiều loại vi khuẩn. Đơn cử một vài trường hợp sau đây để chứng minh vấn đề:
- Khi mới phát hiện ra kháng sinh điều trị lao, chỉ cần thuốc rimifon là điều trị có hiệu quả. Ngày nay thuốc điều trị lao cần phải phối hợp rimifon với ít nhất 3 loại kháng sinh khác nữa mới có thể tiêu diệt được vi khuẩn lao.
- Cách đây 20 năm nhiều trường hợp nhiễm khuẩn đơn giản có thể điều trị khỏi bằng sulfamethoxazole phối hợp trimethoprim, biệt dược là Bactrim rất nổi tiếng một thời; nhưng ngày nay thuốc phối hợp này ít có tác dụng do vi khuẩn kháng thuốc.
- Các loại kháng sinh như tetracyclin, peniciline ngày nay đã bị đề kháng nhiều và việc sử dụng chúng chỉ còn được chỉ định trong một số ít các trường hợp nhiễm khuẩn như bệnh tả, giang mai.