Bệnh sốt xuất huyết do muỗi Aedes aegypti truyền virus Dengue gây bệnh cho con người khi đốt máu. Chu kỳ phát triển của muỗi truyền bệnh trải qua 4 giai đoạn: muỗi cái đẻ trứng, trứng nở thành bọ gậy, bọ gậy nở thành quăng và quăng nở thành muỗi trưởng thành. Biện pháp để phòng, chống bệnh sốt xuất huyết được khởi động từ khẩu hiệu “Không có bọ gậy-Không có sốt xuất huyết”. Vậy để không có bọ gậy phải biết nơi sinh sản, đẻ trứng của muỗi mà dùng các biện pháp can thiệp phù hợp để tiêu diệt.
Các nơi sinh sản của muỗi truyền bệnh
Muỗi Aedes aegypti truyền bệnh sốt xuất huyết thường sinh sản ở trong nhà hoặc quanh nhà ở, chỗ có nước sạch. Phần lớn những nơi chứa nước sạch chỉ là tạm thời. Các vũng nước mưa ở trong vườn có thể khô cạn sau vài ngày hoặc vài tuần. Đây là những nơi muỗi Aedes aegypty rất ưa thích để đẻ trứng, ngoài ra bể chứa nước ăn và giặt giũ cũng là nơi muỗi thường đẻ trứng với đặc điểm tập tính sinh sản và đốt mồi ở trong nhà. Muỗi Aedes albopictus cũng có thể là trung gian truyền bệnh sốt xuất huyết nhưng tập tính sinh sản và đốt mồi ở ngoài nhà, trong không gian, các bụi cây và các nơi khác như lốp xe, đống củi, đống rác ... Chỗ sinh sản của muỗi ở nước sạch gồm các điểm sinh sản tạm thời trong nhà, ngoài nhà và các điểm sinh sản cố định.
Các điểm sinh sản tạm thời của muỗi Aedes aegypti có thể tìm thấy trong và quanh nhà ở như lọ hoa, chậu cây, bẫy kiến dùng các bát nước đặt dưới chân chạn hay kệ đựng thức ăn ... Trong những ngôi nhà bỏ hoang, điểm sinh sản của muỗi có thể là bồn vệ sinh, bình xả nước bồn vệ sinh, đường thoát nước của nhà tắm và nhà bếp ... Các điểm sinh sản tạm thời ngoài nhà của muỗi có thể tìm thấy ở các đống rác, lốp xe cũ, các dụng cụ làm vườn bỏ không, vật liệu xây dựng, máng nước, bể nước, cây cối và nhiều loại vật dụng khác. Nếu làng mạc ở gần bãi biển hoặc bờ sông thì nơi sinh sản của muỗi cũng có thể là phần nước đọng dưới đáy thuyền. Các điểm sinh sản cố định của muỗi có thể tìm thấy ở bể chứa nước, thùng phi chứa nước, bể nước treo, lu đựng nước các loại và các vật dụng chứa nước khác ...
Biện pháp ngăn chận muỗi truyền bệnh sinh sản
Các biện pháp ngăn chận muỗi truyền bệnh sinh sản trong nhà và chung quanh nhà ở thông thường khá đơn giản, chủ yếu là sử dụng các phương pháp làm giảm những nơi muỗi có thể đẻ trứng. Tất cả các hộ gia đình trong cộng đồng dân cư đều có thể tự tiến hành các biện pháp đơn giản, thông thường này mà không cần phải có sự tư vấn từ bên ngoài.
Các biện pháp hạn chế những điểm muỗi truyền bệnh sinh sản tạm thời trong nhà ở là không nên đổ quá nhiều nước vào các chậu cây, thay nước và cọ rửa lọ hoa hàng tuần để làm sạch trứng muỗi bám vào bình trước khi đổ nước mới. Có thể thả các hạt temephos và fenthion vào bình hoa và các nơi muỗi sinh sản tạm thời khác để diệt bọ gậy. Các bẫy kiến dùng các bát nước đặt dưới chân chạn hay kệ đựng thức ăn có thể thả muối, hạt thuốc temephos hoặc một loại dầu nổi; cũng có thể thay nước bằng chất dầu mỡ ở các bẫy kiến. Trong những căn nhà bỏ trống, các bồn vệ sinh, bẩy kiến cần được đậy lại; các ống tràn của bình xả bồn vệ sinh cần bịt lại bằng vải để ngăn muỗi. Nếu muốn có kết quả ngay thì dùng các loại hóa chất diệt bọ gậy khác sẽ thuận lợi hơn
Các điểm sinh sản tạm thời của muỗi truyền bệnh ở ngoài nhà có thể dùng những biện pháp để giải quyết như lấp đất, đá và cát rồi san phẳng các vũng nước nhỏ. Các vũng nước mưa rộng và sâu hơn có thể lấp rác rồi sau đó phủ đất. Ở những nơi có nhiều vũng nước trong mùa mưa, cần xử lý nhanh bằng phun hoặc rải các loại hóa chất diệt bọ gậy thích hợp sẽ cho kết quả nhanh và tốt hơn. Cần dọn sạch rác và xử lý rác theo quy trình xử lý của địa phương quy định. Dân cư có thể dùng rác để lấp vũng nước đọng, vùng trũng nước khác rồi sau đó phủ đất lên rác để tránh ruồi và muỗi sinh sản. Lớp đất phủ trên cùng phải nén thật chặt và dày khoảng 50cm, có độ dốc 1-5cm đối với mỗi 10m dài để thoát nước. Những khu đất được lấp như vậy sẽ làm mất nơi sinh sản của muỗi, xử lý được rác thải và tăng giá trị dinh dưỡng của đất. Các lốp xe cũ có thể đậy lại để ngăn nước mưa lọt vào bên trong hoặc khoan lổ để nước không đọng lại trong lốp xe. Có thể đổ đất vào trong lốp xe cũ để trồng cây. Có thể đổ hoá chất diệt bọ gậy hoặc đổ dầu vào nước trong lốp xe cũ cũng diệt được bọ gậy. Đối với những vật dụng lớn hơn như xe cũ, tủ lạnh, máy giặt ... cũng có thể trở thành các điểm sinh sản của muỗi truyền bệnh, vì vậy không nên để các vật dụng này ngoài trời cho nước mưa đọng lại. Các loại thùng, chậu, can đựng nước ... cũng nên có nắp nhựa để đậy lại hoặc đặt dưới mái che. Các hố xây dựng cũng cần được lấp đầy bằng cát hoặc xi măng. Máng nước ở trên mái nhà cũng phải được kiểm tra định kỳ, nếu cần thỉnh thoảng phải cọ rửa và nâng cao độ dốc tạo dòng chảy với tỷ lệ 1cm dốc cho 10m dài để tránh nước đọng. Các hố cây, hốc cây cần được lấp cát hoặc xi măng; bẹ lá chuối cũng thường chứa nước mưa nên có thể rải hoá chất temephos diệt bọ gậy vào đó. Các ống tre ở hàng rào có thể cắt sát tới đốt hoặc lấp cát để tránh đọng nước mưa.
Đối với các điểm sinh sản cố định của muỗi truyền bệnh thì biện pháp hạn chế nơi muỗi đẻ trứng là thay nước và cọ rửa toàn bộ mặt trong của những lu chứa nước nhỏ mỗi tuần một lần để làm sạch trứng muỗi. Các lu chứa nước lớn có thể dùng các loại nắp cứng để đậy lại, nắp đậy và miệng lu nước phải vừa khít để ngăn chặn muỗi trưởng thành không bay vào lu để đẻ trứng được. Các loại lu nước, thùng phi đựng nước và các vật dụng chứa nước khác ... có thể đậy bằng vải và cũng có thể dùng chất dẻo để làm khung lưới, nắp này lấy được nước mưa xuyên qua lưới vải. Các bể nước có thể ngăn được muỗi bằng cách dùng nắp đậy có sàng lọc để hứng nước mưa. Nếu đặt vòi nước dưới đáy bể, có thể đậy nắp bể thường xuyên, cần cọ rửa và thay sàng lọc định kỳ. Đối với các bể nước lớn có thể được lắp một màn lọc bằng thép không gỉ có khung xi măng, nước mưa chảy qua màn lọc này vào bể, các chất bụi bẩn bị lọc lại và trôi đi do màn lọc có độ dốc.
Muỗi không có nơi sinh sản sẽ không có bọ gậy
Khẩu hiệu hành động hiện nay của ngành y tế dự phòng là “Không có bọ gậy-Không có sốt xuất huyết”. Như vậy để “không có bọ gậy” phải tăng cường công tác truyền thông giáo dục sức khoẻ, vận động tất cả các gia đình trong cộng đồng dân cư thực hiện tích cực và thường xuyên các biện pháp ngăn chận, phá bỏ những nơi muỗi truyền bệnh có thể bay đến sinh sản, đẻ trứng ở các chỗ tạm thời, cố định ở trong nhà cũng như ngoài nhà. Việc làm thông thường, đơn giản này ít tốn kém, ai làm cũng được nhưng mang lại hiệu quả cao và có thể chủ động phòng tránh được bệnh sốt xuất huyết từ xa. Phải xuất phát từ vấn đề giải quyết môi trường để “không có bọ gậy”, khi muỗi đã có điều kiện đẻ trứng và trứng nở thành bọ gậy rồi thì đã quá muộn. Ở vùng nhiệt đới, trứng nở thành bọ gậy sau 2-3 ngày, bọ gậy nở thành quăng sau 4-7 ngày và quăng nở thành muỗi sau 1-3 ngày. Tùy theo điều kiện thích hợp, toàn bộ thời gian từ trứng phát triển thành bọ gậy, quăng đến muỗi trưởng thành có khả năng truyền bệnh chỉ mất khoảng 7-13 ngày. Vì vậy để chủ động phòng chống bệnh sốt xuất huyết phải tiêu diệt những nơi muỗi truyền bệnh có thể sinh sản ở môi trường sống.