Hiện nay các loại hình tai nạn do giao thông, lao động, sinh hoạt hàng ngày... gây thương tích cột sống cho nạn nhân không may bị rủi ro xảy ra khá phổ biến ở nhiều nơi, có thể ảnh hưởng đến tính mạng và khả năng hoạt động, làm suy giảm chất lượng cuộc sống từ sự tàn phế mang lại. Vì vậy phải biết cách xử trí ban đầu khi bị thương tích để hạn chế các biến chứng trầm trọng có thể xảy ra.
Đặc điểm chấn thương cột sống
Thương tích cột sống được chia làm hai loại là vết thương cột sống đơn thuần và vết thương cột sống chạm tủy. Vết thương cột sống đơn thuần cũng có khi gây nên chấn động tủy. Vết thương cột sống chạm tủy làm cho tủy có thể bị đứt toàn phần, đứt một phần, giập nát tủy; bị chèn ép do mảnh xương, mảnh đạn, máu tụ... Triệu chứng lâm sàng khi có tổn thương tủy thường thấy là nạn nhân bị sốc khi chấn thương từ đốt sống cổ C4 trở lên vì có nhiều vùng quan trọng trong cơ thể bị ảnh hưởng. Đồng thời bị rối loạn vận động gây tình trạng liệt nhão, mất phản xạ gân xương; nếu tổn thương từ đốt sống lưng D1, đốt sống cổ C7 trở trên sẽ gây liệt tứ chi; nếu bị tổn thương đốt sống từ vùng lưng trở xuống sẽ làm liệt hai chi dưới. Ngoài ra, nạn nhân cũng bị rối loạn cảm giác được biểu hiện mất cảm giác hay giảm cảm giác đau, sờ mó, nóng, lạnh. Rối loạn thần kinh thực vật xảy ra khi nạn nhân bị thương tổn ở vùng sống cổ trở lên làm cho thân nhiệt cao, mạch nhanh, huyết áp hạ, khó thở. Nạn nhân có thể bị rối loạn cơ trơn gây bí đại tiện hoặc đại tiện và tiểu tiện dầm dề, bụng chướng do liệt ruột. Để chẩn đoán xác định cần chọc dò tủy sống thắt lưng, nếu thấy máu lẫn vào dịch tủy có thể bị tổn thương rách màng cứng, chạm tủy. Xét nghiệm thấy chất albumine và các tế bào đều tăng, đo áp lực dịch tủy thấy giảm nếu dịch tủy chảy ra ngoài nhiều. Diễn biến của thương tổn tủy dễ dẫn đến biến chứng nhiễm trùng như viêm màng tủy, loét điểm tỳ, nhiễm trùng đường tiết niệu, nhiễm độc kéo dài do táo bón, loét da, cứng khớp, viêm phổi...
Xử trí chấn thương ban đầu
Việc sơ cấp cứu chấn thương cột sống ban đầu rất quan trọng vì nếu không thực hiện đúng những quy định thì có thể gây thương tổn nặng nề thêm và dễ dẫn đến những biến chứng trầm trọng. Nguyên tắc cơ bản là phải đặt nạn nhân nằm trên miếng ván cứng, khi di chuyển phải đỡ để cho cột sống được thẳng. Nếu nạn nhân bị tổn thương ở vùng cột sống cổ, cho nạn nhân nằm ngửa, cố định đầu-vai-gáy bằng 2 gối chèn 2 bên và 1 gối ở dưới gáy hoặc bằng nẹp chuyên dụng. Nếu tổn thương tủy ở các đoạn sống khác có thể cho nằm sấp. Dùng thuốc chống sốc, kháng sinh. Khi có biểu hiện khó thở phải lau đờm dịch, nếu cần phải mở khí quản để thông khí đường hô hấp. Nạn nhân có biểu hiện sốt cao phải chườm mát ở đầu, cổ, nách, bẹn. Trường hợp nạn nhân bị chấn thương cột sống đơn thuần thì xử trí mổ giống như vết thương phần mềm và gãy xương. Nếu gãy thân đốt phải bó bột, cố định trong thời gian từ 3 đến 6 tháng. Sau khi kiểm ra thấy xương liền và lành lặn mới tháo bỏ bột cố định. Trường hợp nạn nhân bị chấn thương cột sống chạm tủy gây bí tiểu tiện phải cần thông tiểu, đặt ống thông quặt lên phía bụng để tránh loét dò niệu đạo. Để ống thông niệu đạo khoảng 3 ngày thay một lần, rửa bàng quang hàng ngày. Nếu có ống thông Foley thì khá tiện dụng vì vừa để thông tiểu vừa rửa bàng quang. Có thể thay ống thông Foley sau từ 7 đến 14 ngày nếu có nhiễm trùng, tắc bít thành sợi. Sau khoảng 3 tuần nhờ hiện tượng tự động tủy nên nạn nhân có thể tự tiểu được tuy không biết; có thể dùng phương pháp rửa và luyện tập bàng quang hoặc bơm đầy nước cho bàng quang đỡ teo. Thụt tháo từ 3 đến 4 ngày một lần để giúp nạn nhân đại tiện, hỗ trợ thêm bằng paraffin. Chống loét cho nạn nhân bằng cách thay đổi tư thế, cho nằm đệm lót khô và sạch, chú ý các điểm tỳ. Dùng kháng sinh chống nhiễm trùng, tập vận động, nuôi dưỡng tốt. Trong các trường hợp có chỉ định mổ cấp cứu, gây tê cắt lọc vết thương phần mềm, gặm bỏ cung sau đốt sống, lấy bỏ dị vật, máu cục; kiểm tra nhẹ nhàng màng cứng, mở màng cứng rửa bằng nước muối ấm, lấy máu tụ, dị vật, đóng thưa màng cứng lại. Khâu phần mềm 3 lớp bằng chỉ không tiêu. Để hở da có đặt chỉ chờ. Khâu kín vết thương ban đầu muộn. Nếu gãy đốt sống cổ cho nạn nhân nằm ngửa, kê gối chèn cổ gáy hoặc dùng nẹp chuyên dụng. Sau khi cắt chỉ, nạn nhân được bó bột để cố định trong 6 tháng. Nếu bị gãy các đoạn cột sống khác, cho nạn nhân nằm sấp từ 3 đến 7 ngày, sau đó thay đổi tư thế.
Phòng và điều trị loét các điểm tỳ
Nạn nhân bị tai nạn chấn thương cột sống phải nằm cố định yên một chỗ nên thường hay gặp các vết loét vùng xương cùng, xương cụt, gót chân, cùi chỏ, đốt sống lưng, ụ ngồi, mấu chuyển... Lúc đầu da bị ửng đỏ rồi biến thành màu đen và khô, biểu bì bong ra, chung quanh có một rãnh ranh giới. Trong khoảng thời gian từ 1 tháng đến 1 tháng rưởi, phần hoại tử rụng lộ đáy là mỡ, cơ, cân, có khi thấy cả xương. Nếu tiến triển tốt sẽ có tổ chức hạt và biểu mô hóa thành sẹo. Vì vậy việc phòng ngừa loét các điểm tỳ là vấn đề cần được quan tâm bằng các biện pháp như cho nạn nhân luôn trở mình, cứ 3 giờ thay đổi tư thế một lần; vệ sinh lau chùi thân thể, lấy rượu xoa bóp vào mông, lưng, gót chân... rồi lấy bột tan rắc vào và xoa bóp. Đệm, vải lót luôn giữ cho khô, sạch, tránh để nước tiểu, dịch, mủ thấm ra đệm và vải lót. Cho nạn nhân nằm trên giường có đệm cao su lót các túi hơi, đặt gối mềm ở các điểm tỳ. Có chế độ nuôi dưỡng tốt bằng cách cho dùng nhiều chất đạm và sinh tố. Khi có vết loét xảy ra, việc chăm sóc nạn nhân cũng cần được thực hiện như lúc phòng ngừa nhưng cần chú ý xử lý loét tại chỗ như thay băng, cắt bỏ và làm chóng rụng tổ chức hoại tử, làm sạch nốt loét, không để nạn nhân nằm trên nốt loét, rửa và băng bằng nước dung dịch sát khuẩn. Khi vết loét không còn tổ chức hoại tử thì tổ chức hạt của vết thương sẽ mọc để làm lành vết loét mặc dù có hơi chậm. Nếu cần phải ghép da, chuyển vạt, khâu trên ống dẫn lưu.
Khuyến nghị
Trong các tai nạn thương tích do giao thông, lao động, sinh hoạt... xảy ra hàng ngày; loại tai nạn gây chấn thương cột sống đem lại những hậu quả nghiêm trọng nhất cho nạn nhân, đặc biệt là chấn thương cột sống cổ có thương tổn tủy. Việc xử trí hồi sức cấp cứu ban đầu gặp khá nhiều khó khăn vì có những biến chứng rất trầm trọng như nạn nhân bị sốc, rối loạn vận động, rối loạn cảm giác, rối loạn thần kinh thực vật, rối loạn cơ trơn... Loét các điểm tỳ là biến chứng thường gặp nếu nạn nhân nằm liệt lâu; vì vậy cần được phòng ngừa và chăm sóc, vệ sinh thật tốt. Thực tế cho thấy một số trường hợp nạn nhân bị chấn thương cột sống nhưng cách xử trí ban đầu tại chỗ không đúng phương pháp trước khi vận chuyển về bệnh viện có thể làm cho tình trạng chấn thương, tổn thương tủy nặng nề hơn. Vì vậy cộng đồng người dân cần quan tâm đến vấn đề này, khi xảy ra tai nạn nên gọi các trung tâm vận chuyển cấp cứu theo số điện thoại cấp cứu 115 để được sự hỗ trợ xử trí ban đầu đúng quy định và vận chuyển nạn nhân về tuyến sau tiếp tục điều trị an toàn.