Trong thời gian qua, việc tiêm chủng vắc xin phòng bệnh đã gây nên một số phản ứng không mong muốn, thậm chí có các trường hợp bị sốc phản vệ dẫn đến tử vong làm cho cộng đồng người dân lo ngại. Mặc dù vậy nhưng việc tiêm chủng vắc xin vẫn là biện pháp phòng bệnh truyền nhiễm tốt nhất nên cần được các cơ sở y tế tổ chức giám sát, đánh giá nguyên nhân phản ứng sau tiêm chủng nếu có xảy ra theo quy định của Bộ Y tế để xác định.
Phân loại phản ứng sau tiêm chủng vắc xin
Phản ứng sau khi tiêm vắc xin phòng bệnh là hiện tượng bất thường về sức khỏe bao gồm các biểu hiện tại chỗ hoặc toàn thân xảy ra sau tiêm chủng bằng phản ứng thông thường và tai biến nặng. Việc phân loại phản ứng sau tiêm chủng được căn cứ theo mức độ và nguyên nhân gây nên.
Về mức độ, phản ứng sau tiêm chủng được chia làm hai loại là phản ứng thông thường và tai biến nặng. Phản ứng thông thường sau tiêm chủng bao gồm các phản ứng tại chỗ như ngứa, đau, sưng, đỏ tại chỗ tiêm; các phản ứng toàn thân như sốt và những triệu chứng khác như khó chịu, mệt mỏi, chán ăn; đây cũng có thể là một phần của đáp ứng miễn dịch bình thường; các phản ứng này thường nhẹ và tự khỏi mà không cần can thiệp biện pháp về y tế. Tai biến nặng sau tiêm chủng là phản ứng bất thường có thể đe dọa đến tính mạng của người được tiêm vắc xin bao gồm các triệu chứng như khó thở, sốc phản vệ hay sốc dạng phản vệ, hội chứng sốc nhiễm độc, sốt cao co giật, trẻ khóc kéo dài, tím tái, ngừng thở.. và có thể để lại di chứng hoặc dẫn đến tử vong.
Về nguyên nhân, phản ứng sau tiêm chủng có khả năng xảy ra do nhiều lý do khác nhau như sự trùng hợp ngẫu nhiên, tâm lý lo sợ, chất lượng vắc xin, sai sót trong thực hành tiêm chủng và cũng có thể không rõ nguyên nhân. Phản ứng do trùng hợp ngẫu nhiên xảy ra sau tiêm chủng trên thực tế được ghi nhận nhưng nguyên nhân gây nên không phải do vắc xin hoặc sai sót trong tiêm chủng hay tâm lý lo sợ mà do trùng hợp với bệnh lý có sẵn hay một nguyên nhân khác của người được tiêm chủng. Phản ứng do tâm lý lo sợ cũng thường xảy ra do sự lo lắng quá mức hoặc bị tiêm gây đau. Phản ứng do vắc xin hay gặp do đặc tính cố hữu của vắc xin hoặc vắc xin không đạt chất lượng. Phản ứng do sai sót trong thực hành tiêm chủng cũng thường thấy như khâu chuẩn bị, pha hồi chỉnh vắc xin, kỹ thuật tiêm, bảo quản và sử dụng vắc xin không đúng. Ngoài ra còn có thể có một số trường hợp bị phản ứng sau tiêm chủng không xác định được nguyên nhân.
Phát hiện và xử trí tai biến nặng sau tiêm chủng
Như trên đã nêu, ngoài các phản ứng thông thường tại chỗ và toàn thân sau tiêm chủng vắc xin xảy ra nhẹ và tự khỏi mà không cần can thiệp biện pháp nào về y tế được ghi nhận; các trường hợp bị tai biến nặng sau tiêm chủng cần phải được phát hiện và xử trí kịp thời theo quy định. Tất cả các đối tượng sau khi tiêm chủng vắc xin phải được theo dõi tối thiểu trong vòng 30 phút tại địa điểm tiêm, sau đó tiếp tục theo dõi tại nhà ít nhất 24 giờ để phát hiện sớm những tai biến nặng. Tại cơ sở tiêm chủng, khi đang triển khai việc tiêm vắc xin mà xảy ra trường hợp tai biến nặng thì người đứng đầu cơ sở tiêm chủng phải chỉ đạo thực hiện dừng ngay buổi tiêm chủng; khẩn cấp xử trí cấp cứu, chẩn đoán xác định nguyên nhân gây nên tai biến nặng; nếu trường hợp vượt quá khả năng cho phép thì phải chuyển nạn nhân đến bệnh viện nơi gần nhất; cần ghi chép đầy đủ các thông tin về họ tên, tuổi, giới tính, địa chỉ, số điện thoại của người được tiêm vắc xin; đối với trẻ em phải ghi kèm họ tên của bố mẹ, địa chỉ, số điện thoại. Cũng cần ghi cụ thể ngày, giờ tiêm chủng; loại vắc xin, tên vắc xin, số lô, hạn dùng, nhà sản xuất, đơn vị cung cấp vắc xin, số đăng ký lưu hành hoặc số giấy phép nhập khẩu. Một thông tin cũng cần quan tâm là ghi ngày, giờ xuất hiện tai biến nặng sau tiêm chủng, các triệu chứng chính, kết quả điều trị, kết luận nguyên nhân nếu có thể kết luận được. Vấn đề có liên quan là phải thống kê toàn bộ số lượng vắc xin đã sử dụng trong buổi tiêm chủng, số người đã được sử dụng theo loại vắc xin, tên vắc xin, số lô, hạn dùng của vắc xin, tình trạng sức khỏe của những người đã được tiêm chủng; thống kê toàn bộ số vỏ lọ vắc xin, bơm kim tiêm đã sử dụng trong buổi tiêm chủng và báo cáo lên tuyến trên theo quy định. Tại những cơ sở y tế tiếp nhận những trường hợp tai biến nặng sau tiêm chủng thì người đứng đầu đơn vị tiếp nhận nạn nhận phải chỉ đạo thực hiện ngay việc xử trí cấp cứu điều trị và báo cáo lên tuyến trên theo quy định. Nếu tuyến huyện, tỉnh tiếp nhận được báo cáo tai biến nặng từ tuyến dưới cũng phải tổng hợp đầy đủ thông tin và kịp thời báo cáo lên tuyến trên.
Điều tra khi xảy ra tai biến nặng sau tiêm chủng
Trong vòng thời gian 24 giờ kể từ khi xảy ra trường hợp tai biến nặng sau tiêm chủng, Sở Y tế phải có trách nhiệm tổ chức việc điều tra để đánh giá nguyên nhân bằng cách thành lập hội đồng tư vấn chuyên môn để tiến hành điều tra theo hướng dẫn của Bộ Y tế. Hội đồng tư vấn chuyên môn đánh giá tai biến trong quá trình sử dụng vắc xin, sinh phẩm y tế phải thực hiện việc tổng hợp, phân tích, đánh giá nguyên nhân gây tai biến nặng sau tiêm chủng dựa trên kết quả điều tra, thu thập thông tin, kết quả kiểm định, xét nghiệm, pháp y trong trường hợp tử vong nếu có và làm báo cáo đánh giá bằng văn bản gửi Sở Y tế. Sau đó trong thời hạn 5 ngày kể từ khi nhận được báo cáo đánh giá tai biến nặng sau tiêm chủng của hội đồng tư vấn, Sở Y tế phải tổ chức họp hội đồng tư vấn chuyên môn để kết luận nguyên nhân dẫn đến tai biến nặng sau tiêm chủng và đề xuất các hoạt động khắc phục trong những trường hợp cần thiết. Đối với các trường hợp có gửi mẫu kiểm định, xét nghiệm hoặc có tiến hành giám định pháp y nhưng chưa có kết quả thì có kết luận sơ bộ và phải bổ sung đầy đủ kết luận khi có kết quả kiểm định, xét nghiệm hoặc giám định. Những trường hợp xác định nguyên nhân dẫn đến tai biến nặng sau tiêm chủng nghi ngờ do chất lượng của vắc xin thì Giám đốc Sở Y tế phải quyết định việc tạm dừng sử dụng trên địa bàn quản lý lô vắc xin có liên quan đến tai biến nặng sau tiêm chủng trên cơ sở ý kiến đồng ý của Cục Quản lý dược Bộ Y tế. Khi có kết luận không liên quan đến chất lượng của vắc xin, Giám đốc Sở Y tế sẽ quyết định việc cho phép sử dụng lại lô vắc xin đó và thông báo cho Cục Quản lý dược Bộ Y tế.
Khuyến nghị
Biện pháp sử dụng vắc xin phòng bệnh là biện pháp tốt nhất để phòng ngừa các bệnh truyền nhiễm lây nhiễm quan trọng trong cộng đồng với hiệu quả đã được các nhà khoa học khẳng định. Ngoài các loại vắc xin được triển khai thực hiện miễn phí trong chương trình tiêm chủng mở rộng, các đơn vị y tế dự phòng ở những địa phương còn tổ chức việc sử dụng các loại vắc xin dịch vụ khác có thu tiền để giúp người dân hoàn chỉnh việc phòng bệnh theo yêu cầu. Dù sử dụng bất kỳ loại vắc xin nào thì cũng cần lưu ý rằng phản ứng đối với vắc xin thường hay gặp là do đặc tính cố hữu của vắc xin được bào chế và cơ địa đặc thù của người tiếp nhận vắc xin được tiêm chủng. Vì vậy việc đánh giá phản ứng sau tiêm chủng vắc xin phòng bệnh là một việc làm cần thiết, bảo đảm đúng quy trình được Bộ Y tế quy định để xác định rõ ràng, cụ thể nguyên nhân khi có biến cố xảy ra. Thực tế ghi nhận trong thời gian qua ở các địa phương, một số trường hợp phản ứng xảy ra sau tiêm chủng vắc xin phòng bệnh, thậm chí có trường hợp dẫn đến tử vong nhưng việc đánh giá, xác định nguyên nhân khá khó khăn vì không tuân thủ quy trình. Các cơ sở y tế dự phòng cần quan tâm đến vấn đề này.