Để chủ động khống chế sốt rét ác tính nhằm giảm tỷ lệ tử vong, khẩu hiệu hành động đã được chỉ đạo cho các cơ sở tuyến đầu thực hiện là “Không có sốt rét ác tính, không có tử vong”. Muốn thực hiện được vấn đề này, y tế thôn, bản, xã, phường, thị trấn và y tế tư nhân cần biết rõ cách xử trí ban đầu theo hướng dẫn của Bộ Y tế.
Trong phân tuyến điều trị bệnh sốt rét, Bộ Y tế đã quy định trạm y tế xã, phường, thị trấn; y tế thôn, bản và cơ sở y tế tư nhân chỉ được quyền điều trị các trường hợp sốt rét thông thường, không được phép điều trị sốt rét ác tính mà chỉ xử trí ban đầu khi phát hiện người bệnh có các dấu hiệu dự báo sốt rét ác tính rồi tìm mọi cách chuyển ngay bệnh nhân lên tuyến trên. Cũng theo quy định này, sốt rét ác tính chỉ được điều trị tại tuyến bệnh viện huyện, thị xã, thành phố và công-nông-lâm trường, xí nghiệp trở lên nếu có đủ điều kiện về trình độ cán bộ y tế và phương tiện, trang bị giải quyết tốt các biến chứng trầm trọng.
Khi đối diện với người bệnh có các dấu hiệu dự báo sốt rét ác tính như bị rối loạn ý thức nhẹ thoáng qua với các triệu chứng li bì, cuồng sảng, vật vã...; bị sốt cao liên tục, rối loạn tiêu hóa với triệu chứng nôn nhiều lần trong ngày, tiêu chảy mất nước, đau bụng cấp; bị nhức đầu dữ dội, thiếu máu nặng, da xanh, niêm mạc nhợt nhạt; có mật độ ký sinh trùng sốt rét Plasmodium falciparum cao ++++ hoặc ≥ 100.000 ký sinh trùng/ µl máu... cần phải xử trí khẩn cấp ban đầu và chuyển ngay bệnh nhân lên tuyến trên phù hợp, thuận tiện nhất.
 |
Cấp phát thuốc sốt rét miễn phí cho đồng bào dân tộc thiểu số |
Xử trí ban đầu ở tuyến thôn, bản
Nếu ở tuyến thôn, bản; y tế thôn, bản cần cho người bệnh uống ngay liều đầu tiên thuốc phối hợp Dihydroartemisinie-Piperaquine (biệt dược là Arterakine, CV Artecan hoặc Artekin) và chuyển lên tuyến trên. Liều lượng tính theo tuổi quy định, không dùng cho phụ nữ có thai 3 tháng đầu. Thuốc phải được nghiền nhỏ và pha trong nước cho tan hoàn toàn. Trước khi cho uống thuốc, phải cho bệnh nhân uống thử một ít nước, nếu uống được, không bị sặc thì mới cho uống tiếp thuốc đã được pha sẵn.
Xử trí ban đầu ở tuyến xã, phường, thị trấn, y tế tư nhân
Nếu ở tuyến xã, phường, thị trấn, y tế tư nhân; nhân viên y tế cần tiêm ngay liều đầu tiên thuốc Artesunate. Thuốc Artesunate tiêm có một lọ bột 60mg, pha với 1 ml Natri bicarbonate 5%, lắc kỹ cho bột Artesunate tan hoàn toàn, dung dịch trong suốt. Sau đó pha thêm 5 ml Natri chlorure 0,9% để tiêm tĩnh mạch hoặc tiêm bắp thịt nếu không tiêm được tĩnh mạch. Liều lượng tính theo tuổi quy định. Việc pha thêm 5 ml Natri chlorure 0,9% là để chia liều lượng chính xác cho bệnh nhân là trẻ em. Trường hợp không tiêm được tĩnh mạch thì có thể tiêm bắp, chỉ cần pha bột thuốc với 1 ml Natri bicarbonate 5%, lắc kỹ cho bột Artesunate tan hoàn toàn, trong suốt, rồi tiêm bắp. Không dùng Artesunate cho phụ nữ có thai trong 3 tháng đầu trừ trường hợp sốt rét ác tính mà không có Quinine tiêm. Sau khi xử trí ban đầu như trên, cần chuyển ngay người bệnh lên tuyến trên. Nếu thời gian vận chuyển dài trên 8 giờ thì cần tiêm liều Artesunate tiếp theo.
Đối với phụ nữ có thai trong 3 tháng đầu mắc sốt rét ác tính chống chỉ định dùng Artesunate; nếu có sẵn Quinine tiêm thì có thể sử dụng được. Dùng Quinine dihydrochloride, ống 500mg pha với Natri chlorure 0,9% hoặc Glucose 5%. Trước đó nếu người bệnh chưa được điều trị bằng thuốc Quinine thì truyền tĩnh mạch với liều 20mg/kg cân nặng trong 8 giờ đầu với tốc độ 40 giọt/ phút và chuyển ngay bệnh nhân lên tuyến trên. Nếu thời gian vận chuyển dài, cần truyền thêm 10mg/kg cân nặng sau 8 giờ cho lần truyền tiếp theo. Cần chú ý khi dùng Quinine, người bệnh có thể bị hạ đường huyết và trụy tim mạch do truyền tốc độ nhanh.
Các chống chỉ định chuyển bệnh
Một vấn đề cũng cần được nhân viên y tế tuyến thôn, bản, xã, phường, thị trấn và y tế tư nhân quan tâm là không chuyển ngay những bệnh nhân đang ở trong tình trạng bị sốc được biểu hiện bằng các triệu chứng như mạnh nhanh, nhỏ, khó bắt; chân tay lạnh, vã mồ hôi, tụt huyết áp; có dấu hiệu phù phổi cấp, co giật... Trong những trường hợp không thể chuyển người bệnh lên tuyến trên được, cần đề nghị tuyến trên đến tăng cường bằng phương tiện nhanh nhất, đồng thời phải tiếp tục điều trị tích cực trong thời gian chờ đợi.
Để thực hiện được mục tiêu giảm tử vong hoặc không để tử vong do sốt rét xảy ra, y tế cơ cở tuyến đầu phải bảo đảm đúng các hướng dẫn quy định của Bộ Y tế. Khẩu hiệu hành động “Không có sốt rét ác tính, không có tử vong” cần được cơ sở chú ý bằng cách phải xử trí kịp thời, nhanh chóng, hiệu quả khi người bệnh chỉ mới xuất hiện các dấu hiệu dự báo sốt rét ác tính. Khi bệnh nhân đã chuyển sang sốt rét ác tính rồi thì nguy cơ tử vong sẽ rất cao.