Tại khu vực miền Trung-Tây nguyên, 8 tháng đầu năm 2009 có 13.325 người mắc sốt rét, trong đó 55 bệnh nhân bị sốt rét thể ác tính gây 7 trường hợp tử vong. Các trường hợp tử vong này xảy ra ở tỉnh Đăk Nông, Gia Lai, Ninh Thuận, Quảng Bình, Kon Tum, Đăk Lăk, Phú Yên phần lớn do phát hiện muộn, bệnh nhân tự điều trị ở nhà, khi có triệu chứng nguy kịch mới đến bệnh viện và tử vong trước 24 giờ. Vì vậy người dân, kể cả cơ sở y tế cần chú ý đến các yếu tố nguy cơ và triệu chứng đe dọa sốt rét ác tính để xử trí kịp thời nhằm hạn chế tử vong.
Yếu tố nguy cơ của sốt rét thể ác tính
Nguy cơ sốt rét thể ác tính xảy ra bao gồm nhiều yếu tố khác nhau như yếu tố địa lý, khí hậu, thời tiết có liên quan đến vùng sốt rét lưu hành, mùa truyền bệnh sốt rét; yếu tố về điều kiện hoàn cảnh sinh hoạt, lao động; yếu tố về cá thể, quần thể liên quan thời gian ở vùng sốt rét, tiền sử sốt rét, lứa tuổi, thể trạng ... và yếu tố can thiệp liên quan đến việc phát hiện, điều trị sớm hay muộn.
Các kết quả nghiên cứu đã cho thấy sốt rét thể ác tính dễ phát triển ở những người trong tiền sử chưa bị mắc bệnh sốt rét lần nào hoặc mới mắc sốt rét từ 1 đến 6 lần, những người ở từ vùng không có sốt rét mới vào vùng sốt rét lưu hành dưới 6 tháng dễ mắc sốt rét thể ác tính cao hơn so với người đã ở lâu trong vùng sốt rét từ 6 đến 12 tháng trở lên. Nếu cùng một lứa tuổi, người dân tộc Kinh dễ bị sốt rét thể ác tính nhiều hơn người dân tộc thiểu số sống lâu năm ở vùng rừng núi. Những người bị mắc sốt rét khi đang lao động nặng như khai thác lâm thổ sản trong rừng, trồng nương rẫy, đào đãi vàng, đá quý, tìm trầm ... dễ chuyển thành sốt rét thể ác tính nhiều hơn so với người chỉ lao động nhẹ quanh thôn bản, nhà ở. Ngoài ra, những người bị mắc sốt rét trong khi đang ở dọc đường và xa các cơ sở y tế như làm nhiệm vụ vận chuyển, mang vác, về phép, mắc các đường dây điện lưới, hệ thống thông tin liên lạc ... cũng dễ bị sốt rét thể ác tính cao hơn so với khi đang ở tại cơ quan, đơn vị hoặc đang ở tại địa phương gần cơ sở y tế. Mạng lưới y tế cơ sở cần được củng cố, tăng cường để đảm nhận được nhiệm vụ chăm sóc sức khoẻ ban đầu có hiệu quả trong việc phát hiện, chẩn đoán, điều trị bệnh kịp thời.Cần truyền thông giáo dục sức khoẻ kết hợp với việc hỗ trợ các điều kiện cho người dân phòng chống bệnh một cách cụ thể, trong đó có việc cấp thuốc tự điều trị khi có sốt nghi ngờ mắc sốt rét nếu vào vùng sốt rét lưu hành, xa cơ sở y tế dài ngày là một vấn đề cần thiết.
Ở những vùng có chủng loại ký sinh trùng Plasmodium falciparum thường gây nên sốt rét thể ác tính chiếm tỷ lệ cao trên 70% trong cơ cấu ký sinh trùng và những thời điểm đang có dịch sốt rét cũng là yếu tố nguy cơ của sốt rét thể ác tính. Trong mùa truyền bệnh sốt rét và ngoài mùa truyền bệnh sốt rét, nguy cơ sốt rét thể ác tính gần tương đương nhau nên cũng cần cảnh giác.
 |
khi có triệu chứng sốt kéo dài, cần phải đưa bệnh nhân đến ngay trạm y tế gần
nhất để kểm tra và điều trị |
Triệu chứng đe dọa sốt rét thể ác tính
Triệu chứng đe dọa sốt rét thể ác tính còn được gọi là hội chứng tiền ác tính hay dự báo ác tính. Các nghiên cứu lâm sàng đã cho thấy có 10 triệu chứng đe dọa sốt rét thể ác tính được sắp xếp theo thứ tự của việc dự báo ác tính:
-Cơn sốt liên tục hoặc sốt dao động chồng cơn;
-Bệnh nhân thỉnh thoảng bỗng nhiên lú lẫn, mất định hướng một cách thoáng qua, vấn đề này phải theo dõi, bám sát giao tiếp thường xuyên với bệnh nhân mới phát hiện ra;
-Người bệnh bị mất ngủ rất nặng, hầu như thức suốt đêm ngay từ ngày thứ nhất hoặc ngày thứ hai của bệnh;
-Mồ hôi chảy thành giọt;
-Trạng thái tinh thần li bì hoặc bị kích thích, vật vã;
-Nhức đầu rất dữ dội, luôn luôn kèm theo hành động nheo mắt, bóp trán;
-Có lúc tiểu són ra quần mặc dù chưa hôn mê;
-Nôn nhiều, nôn thốc tháo;
-Tiêu chảy toé ra nhiều nước;
-Xét nghiệm thấy mật độ ký sinh trùng sốt rét trên 40.000/ mm3 máu.
Muốn phát hiện kịp thời những triệu chứng đe đọa sốt rét thể ác tính hay dự báo ác tính ở trên, phải theo dõi nhiệt độ người bệnh ít nhất 3 giờ 1 lần; phải theo dõi, bám sát bệnh nhân để kịp thời phát hiện những giây phút bệnh nhân lú lẫn thoáng qua hoặc tiểu són ra quần tuy vẫn chưa bị hôn mê và phải xét nghiệm đếm số lượng ký sinh trùng sốt rét trong 1 mm3 máu. Bệnh nhân, người nhà bệnh nhân, kể cả các nhân viên y tế ở tuyến y tế cơ sở cần chú ý những triệu chứng đe dọa sốt rét thể ác tính hay hội chứng tiền ác tính mới hy vọng có cơ hội phát hiện dấu hiệu nguy kịch từ sớm để có biện pháp can thiệp, xử trí kịp thời. Cần quan niệm rằng triệu chứng đe đọa sốt rét thể ác tính phải được xử trí nhanh chóng, kịp thời như các trường hợp đã bị sốt rét thể ác tính mới có thể ngăn chặn được sốt rét thể ác tính xảy ra và làm hạn chế tỷ lệ sốt rét chuyển thành thể ác tính gây hậu quả tử vong.