Giới thiệu
Bướm hai chẩm đục thân lúa, tên khoa học tryporiza incertulus hoặc Scirpophaga incertutus có chu kỳ phát triển mạnh vào tháng 5-6, tháng 9-10, đây là thời kỳ bướm vũ hóa và thường cực rộ vào giữa tháng 9 hàng năm. Về đại thể, bướm có màu vàng hơi nhạt, hai cánh trước xòe rộng 21-25mm, giữa mỗi cánh trước có một chấm đen nhỏ. Nếu xem hình thể từng giới thì con cái có kích thước # 13mm màu trắng ngà, trên cánh có hai chấm nhỏ màu đen; con đực có kích thước # 12mm màu hơi nâu và không có chấm. Ổ trứng to bằng hạt đỗ tương, có lông phủ màu vàng, bướm đẻ từng ổ trứng trên lá mạ, lá lúa, khi nở ra đục vào thân cây lúa gây héo non và bông bạc.
Về đặc điểm sinh học thì loại bướm này ưa ánh sáng, thường bay thành chùm quanh đèn cao áp, đèn nhà, bám vào tường, thường đẻ trứng sau đêm, đẻ mỗi đêm 1 ổ trứng, đẻ liên tục trong 5-6 đêm trên lá, trên bẹ. bướm non đục vào thân lúa, thân mạ gây hiện tượng héo nõn và bông bạc, đôi khi sâu đã đục vào thân cây rồi chuyển sang cây khác mang theo mình một đoạn thân mạ hoặc một đoạn lá cuốn. Tại miền Bắc, bướm thường phá hoại mạ mùa vào tháng 6, 7 và lúa mùa tháng 9,10; miền Nam và Trung bướm hại nặng lúa hè thu tháng 7, 8 hàng năm.
Đây là một trong những loài côn trùng phổ biến gây bệnh da và niêm mạc ở người. Khibướm đập cánh, phấn của chúng vương vãi trên da, gây ngứa, đỏ da, cảm giác bỏng rát một vài vùng ở cơ thể. Một số loài khác gây bỏng trực tiếp do bản thân chúng có chứa chất hợp chất phospho, khi đậu vào hoặc khi ta vô tình đập giết chúng.
Trình bày ca bệnh
Bệnh nhân Nguyễn Hoàng B., nam 21 tuổi, sinh viên đại học Học viện Quan hệ quốc tế, song ở tạm trú trong ký túc xá một trường ĐH thuộc quận Thanh Xuân, Hà Nội nghỉ phép về nhà tại Quy Nhơn và nhập viện tại Phòng khám chuyên khoa Viện Sốt rét-KST-CT Quy Nhơn ngày 24/6/ 2007 với các đặc điểm:
Tổn thương cơ bản chính: cách đây 3 ngày, bệnh nhân trên đường từ Hà Nội về cảm thấy bỏng rát vài chỗ trên thân mình, rất nhiều đám và nốt mới tổn thương, đường kính từ 1-3mm, trong hoặc biến dạng, bề mặt tổn thương màu hồng nhạt, có chỗ trắng đục ở đáy; vị trí tổn thương dưới mi mắt, cánh mũi và môi trên bên (T), cẳng tay, kẻ ngón tay 2 bên và cổ, hình dáng tổn thương đa dạng có thể tròn hoặc bầu dục, đường vệt uốn lượn giống như hình ảnh ấu trùng di chuyển; tổn thương mới và cũ đồng thời; đôi chỗ không không có ranh giới với vùng da lành nhưng cảm giác rát, một số tổn thương mới có nổi bọng hoặc chấm nước li ti, dịch màu trắng đục, xung quanh bóng nước có phản ứng viêm đỏ, đôi chỗ có vết trợt loét tự nhiên hoặc do tiếp xúc quần áo, khác biệt với các chấm mụn nước trong bệnh zona; tổn thương không có mủ. Hiện chưa dùng thuốc gì để thoa hoặc uống
Tiền sử bệnh: bênh nhân cư trú tại ký túc xá (KTX) hơn 2 năm nay, phòng có 8 sinh viên, tầng 2 của khu ký túc có nhiều cửa sổ thông ra môi trường bên ngoài, cách đó không xa vẫn còn ruộng lúa, hơn một tháng nay rất nhiều bướm nhỏ màu trắng vàng tấn công vào phòng, nhất là chạng vạng tối và tối, tập trung kích vào các bóng đèn phòng, thỉnh thoảng rơi lên giuờng, chiếu và mền mùng của các sinh viên.
Yếu tố dịch tễ: một số phòng bên cạnh và trong phòng của bệnh nhân có người đã xuất hiện tình trạng tương tự trước đó 1 tuần (đang trong mùa thi).
Cận lâm sàng: Công thức máu thấy các chỉ số HC, BC, TC trong giới hạn, bạch cầu eosine không tăng; sinh hóa máu trong giới hạn ở các chỉ số gan, thận; không có điều kiện làm test áp da.
Chẩn đoán xác định và phân biệt: dựa vào triệu chứng lâm sàng, tổn thương cơ bản, yếu tố dịch tễ học và mùa truyền bệnh cũng như rộ các loài bướm đục thân hai chấm trên các đồng ruộng tại đó. Chúng tôi ghi nhận và chẩn đoán là Tổn thương da nghi do phấn của bướm hai chấm đục thân lúa tryporiza incertulus
Thái độ xử trí: tại chỗ, chúng tôi cho dùng các dung dịch làm dịu da, sát khuẩn nhẹ và bôi méthylène bleu, sau đó để khô dùng các thuốc mỡ chứa kháng sinh chứa erythromycine và gentamycine, 3 lần/ ngày; toàn thân: bệnh nhân được cho uống thuốc kháng histamine chống ngứa và rát bỏng tại chỗ (loratidine10mg) và 5 ngày kháng sinh với mục đích ngăn nhiễm khuẩn thứ phát. Sau 3 ngày điều trị tại chỗ và toàn thân bằng các thuốc chống nhiễm khuẩn, kháng histamine, vệ sinh toàn thân. các tổn thương đã se da và lành dần dần, sau 10 ngày không còn thấy tổn thương và không để lại sẹo.
Bàn luận:
Trên đây là một ca bệnh có tổn thương da cơ bản dạng mụn nuớc, kích thước nhỏ, yếu tổ dịch tễ và mùa truyền bệnh rõ ràng của bướm hai chấm đục thân lúa ở miền bắc, được chẩn đoán và điều trị kịp thời và quá trình hồi phục của bênh nhân nhanh chóng. Thiết nghĩ bệnh hiếm gặp song cũng đã phần nào rút ra kinh nghiệm từ các đồng nghiệp và tránh bỏ sót bệnh cũng như khâu chẩn đoán phân biệt bệnh da.
Phòng bệnh:
Vì bướm hai chấm đục thân lúa là loài côn trùng hoạt động và có thời gian rộ vào tháng 5-6 và tháng 9-10, tùy thuộc từng miền Bắc, Trung, Nam. Cho nên biện pháp phòng bệnh là tìm cách ngăn chặn không cho bướm bay vào phòng, vào nhà, nhất là những tháng cao điểm 5-6, 9-10. Nếu đã bị bệnh không nên gãi, cạo để tránh viêm da hoặc nhiễm khuẩn thứ phát.
Về quan điểm kinh nông nghiệp, người ta sẽ bẫy đèn bắt bướm, gặt xong cày lấp ngay gốc rạ và ngâm nước 15-20 ngày.
Cuối cùng là phối hợp các cơ quan như UBND các huyện, Hội nông dân, Sở Nông nghiệp phát triển nông thôn, Chi cục bảo vệ thực vật, Công ty dịch vụ kỹ thuật nông nghiệp, Trung tâm khuyến nông, đài báo địa phương, bằng mọi biện pháp chỉ đạo khẩn trương phòng trừ sâu và bướm đục thân, tuyên truyền phổ biến tác hại của bướm đục thân hai chấm để bà con thấy rõ và ra đồng cứu lúa.
Tài liệu tham khảo:
- Entomology and pest control, N0.2, p125-127.
- Thông tin về sâu bọ và bướm hai chấm đục thân lúa. http: //www/vst.vista.gov.vn.
- Thông tin từ Bộ nông nghiệp phát triển nông thôn về việc trừ sâu đục thân hai chấm bảo vệ lúa mùa (2007).