Tại một số vùng ven biển có núi và ven biển nước lợ, bệnh sốt rét trước đây đã có thời gian hoành hành làm ảnh hưởng đến sức khỏe của cộng đồng. Sau nhiều năm tác động biện pháp phòng chống, dịch bệnh được khống chế, sốt rét bị đẩy lùi và đi vào quá khứ. Tuy vậy năm 2011 với những biến đổi khí hậu và môi trường, sốt rét đã tái xuất hiện ở các vùng này do sự phục hồi hoạt động của muỗi truyền bệnh làm bệnh lây lan ra tại chỗ từ mầm bệnh ngoại lai. Vì vậy cần chủ động giám sát muỗi truyền bệnh để phát hiện nguy cơ sốt rét quay trở lại.
Thực trạng tình hình
Hai địa phương đã thông báo sốt rét tái xuất hiện sau nhiều năm vắng bóng là xã Bình Thạnh, huyện Tuy Phong, tỉnh Bình Thuận thuộc miền Trung và xã Hiệp Phước, huyện Nhà Bè, Thành phố Hồ Chí Minh thuộc khu vực Nam Bộ. Các nhà khoa học đã nghiên cứu xác định: Tại xã Bình Thạnh sau hơn 5 năm không ghi nhận được một ca bệnh sốt rét nào tại đây nhưng sốt rét đã tái xuất hiện từ một bệnh nhân bị nhiễm ký sinh trùng ngoại tại tỉnh Đăk Nông ở Tây Nguyên mang về để lây lan ra tại chỗ qua trung gian của loài muỗi Anopheles mininus. Tại xã Hiệp Phước sốt rét cũng đã tái xuất hiện trở lại sau hơn 15 năm vắng bóng, mầm bệnh có khả năng do bệnh nhân bị nhiễm ký sinh trùng sốt rét ngoại lai ở tỉnh Gia Lai, cũng từ Tây Nguyên mang về và lây lan ra tại địa phương qua trung gian của loài muỗi Anopheles epiroticus.
Như vậy, nguyên nhân sốt rét quay trở lại sau nhiều năm vắng bóng tại một điểm của miền Trung và một điểm của khu vực Nam Bộ trong năm 2011 đã được xác định. Hiện nay, do điều kiện làm ăn, sinh sống, du lịch, nghỉ dưỡng mở rộng; tình trạng người dân có giao lưu, đi lại vào vùng sốt rét lưu hành và từ vùng sốt rét lưu hành về đồng bằng, thị xã, thành phố khá phổ biến nên sốt rét ngoại lai là vấn đề gặp nhiều khó khăn trong việc kiểm soát. Mặt khác, ở những vùng có bệnh sốt rét lưu hành trước đây nhưng sau nhiều năm tác động biện pháp can thiệp, sốt rét đã được khống chế, đẩy lùi và không ghi nhận được một ca bệnh sốt rét nào tại chỗ; muỗi truyền bệnh hoạt động tại đây cũng không còn được chú ý giám sát, phát hiện. Với sự biến đổi của khí hậu, môi trường và chỉ định ngừng can thiệp biện pháp hóa chất xua diệt muỗi; loài muỗi Anopheles truyền bệnh sốt rét trước đây có khả năng phục hồi hoạt động và đảm nhiệm ngay vai trò truyền bệnh khi có mầm bệnh ngoại lai từ nơi khác mang về để lây lan ra tại chỗ, làm cho sốt rét tái xuất hiện, trẻ em tại địa phương cũng có thể bị mắc bệnh. Con đường sốt rét quay trở lại sau nhiều năm vắng bóng bắt nguồn từ nơi đây.
 |
Điều tra bọ gậy tại thực địa |
Hiện tại, sốt rét ngoại lai do bệnh nhân bị nhiễm ở ngoài tỉnh mặc dù trong thống kê báo cáo quản lý công tác tại các địa phương có ghi nhận nhưng chỉ là tương đối. Thực tế cho thấy số người này khó kiểm soát được một cách cụ thể với nhiều lý do khác nhau, kể cả về mặt chính quyền lẫn y tế. Vì vậy, ngoài việc tăng cường giám sát bệnh nhân sốt rét ngoại lai để phát hiện, điều trị; một nhiệm vụ công tác đặc biệt khác cũng cần thiết được thực hiện trong giai đoạn hiện nay là phải giám sát hoạt động của muỗi truyền bệnh, nhất là những vùng có nguy cơ sốt rét quay trở lại nhằm phát hiện các yếu tố nguy cơ để chủ động truyền thông giáo dục sức khỏe phòng chống sốt rét, đồng thời can thiệp biện pháp bổ sung phòng chống muỗi truyền bệnh khi cần thiết.
Giám sát muỗi truyền bệnh
Từ hai địa điểm bệnh nhân sốt rét tái xuất hiện trở lại ở miền Trung và khu vực Nam Bộ sau nhiều năm vắng bóng, đồng hành với sự có mặt của hai loài muỗi truyền bệnh sốt rét chủ yếu là Anopheles minimus, Anopheles epiroticus hoạt động với tỷ lệ, mật độ cao. Cần điểm mặt lại đặc điểm của hai loài muỗi truyền bệnh này.
- Muỗi Anopheles minimus: có mặt tại nước ta ở vùng đồi núi và rừng núi trên toàn quốc, phổ biến ở những nơi có độ cao từ 200 đến 400 mét so với mực nước biển và hiếm khi bắt gặp ở những nơi có độ cao trên 1.500 mét. Muỗi cũng hiện diện ở một số địa phương vùng đồng bằng châu thổ sông Hồng. Anopheles minimus được xem là loài muỗi thích đốt máu người, tỷ lệ đốt máu người thay đổi theo từng địa phương và phụ thuộc vào mức độ phong phú của các vật chủ khác, nhất là trâu, bò. Những nơi có mật độ gia súc trâu, bò thấp; tỷ lệ muỗi đốt máu người cao và ngược lại.
Trước khi sử dụng hóa chất diệt côn trùng trong phòng chống muỗi truyền bệnh sốt rét, muỗi Anopheles minimus được xác định thích đốt máu người ở trong nhà. Sau một thời gian dài sử dụng hóa chất diệt côn trùng, tỷ lệ muỗi đốt người ngoài nhà tăng lên. Hoạt động đốt người của muỗi xảy ra suốt đêm với đỉnh hoạt động phổ biến nhất từ 22 giờ đêm đến 3 giờ sáng hôm sau.
 |
Giám sát muỗi truyền bệnh tại thực địa |
Ở Việt Nam, muỗi Anopheles minimus đã được xác định là có tập tính trú đậu trong nhà. Nơi trú đậu ưa thích nhất trong nhà của muỗi là bề mặt tường vách, quần áo, dụng cụ treo trong nhà; phía sau tủ, gầm bàn, gầm giường; trên mái tranh ở những nhà có vách thấp. Tuy vậy, vẫn có một tỷ lệ nhất định loài muỗi này trú đậu ở ngoài nhà ban ngày. Ở ngoài nhà, thường tìm thấy muỗi ở trong các hốc cây, hốc đất nằm ven suối.
Hiện nay, muỗi Anopheles minimus được xác định là một phức hợp gồm ít nhất 2 loài thành viên, bằng chứng về sự tồn tại của các loài thành viên trong phức hợp muỗi Anopheles minimus là sự khác nhau về các dấu hiệu tập tính, hình thái và di truyền giữa các loài thành viên. Tuy nhiên, các dấu hiệu tập tính và hình thái không phải là bằng chứng hiển nhiên về sự tồn tại của các loài đồng hình mà chúng là các chỉ điểm đầu tiên gợi ý một loài nào đó có thể là một phức hợp của các loài đồng hình.
- Muỗi Anopheles epiroticus: có mặt và phân bố hoạt động tại nước ta ở vùng ven biển nước lợ từ thành phố Phan Thiết trở vào phía Nam Bộ. Muỗi thích hút cả máu người và máu động vật. Tập tính ưa đốt máu vật chủ của loài muỗi này thay đổi đáng kể theo từng vùng địa lý. Ở Việt Nam, muỗi Anopheles epiroticus được xác định là loài muỗi ưa đốt máu người.
Muỗi có tập tính ưa đốt máu người cả ở trong nhà và ngoài nhà, hoạt động đốt máu người xảy ra suốt đêm. Một nghiên cứu trước đây tại xã An Trạch, tỉnh Bạc Liêu thuộc khu vực Nam Bộ nhận thấy muỗi Anopheles epiroticus có mật độ tương đối cao, hoạt động đốt người diễn ra suốt đêm mà không có đỉnh rõ ràng. Ở nước ta, loài muỗi này được xem là loài muỗi có tập tính trú đậu trong nhà ban ngày. Tuy vậy, dưới áp lực của hóa chất diệt côn trùng sử dụng trong phòng chống muỗi truyền bệnh sốt rét, có một tỷ lệ đáng kể của loài muỗi này chuyển ra trú ẩn ngoài nhà.
Các phương pháp điều tra, giám sát muỗi truyền bệnh sốt rét hiện nay được khuyến cáo thực hiện ở cơ sở là: bắt muỗi trú đậu trong nhà ban ngày, bắt muỗi đậu trong nhà ban đêm, bắt muỗi đậu ngoài nhà ban ngày, bắt muỗi ở chuồng gia súc ban đêm, bắt muỗi bằng mồi người trong nhà ban đêm, bắt muỗi bằng mồi người ngoài nhà ban đêm, bắt muỗi bằng bẫy màn, bắt muỗi bằng bẫy đèn ở trong nhà, bắt muỗi bằng bẫy đèn ở ngoài nhà. Ngoài ra còn có phương pháp điều tra bọ gậy muỗi ở các thủy vực. Những phương pháp điều tra muỗi trưởng thành và bọ gậy muỗi giúp xác định các loại muỗi truyền bệnh dựa trên đặc điểm hình thái, tỷ lệ, mật độ muỗi, bọ gậy. Việc định loại muỗi cũng có thể thực hiện bằng phương pháp sinh hóa (điện di), kỹ thuật phản ứng chuỗi polymerase PCR (Polymerase chain reaction), kỹ thuật phân tích nhiễm sắc thể... Các phương pháp điều tra, giám sát, đánh giá hoạt động của muỗi trưởng thành, bọ gậy muỗi và thực hiện những kỹ thuật có liên quan cần phải có cán bộ, kỹ thuật viên chuyên khoa côn trùng được đào tạo chuyên môn, nghiệp vụ khá vững vàng; đồng thời cũng phải được cung cấp dụng cụ, trang thiết bị cần thiết.
 |
Tẩm màn bằng hóa chất diệt muỗi cho người dân tại thực địa |
Khuyến nghị
Trong giai đoạn hiện nay, nhiều vùng có bệnh sốt rét lưu hành trước đây đã được khống chế và đẩy lùi, bệnh sốt rét vắng bóng sau nhiều năm liền, tình hình sốt rét đã ổn định. Trong phân vùng dịch tễ sốt rét và can thiệp, các địa phương đã chuyển các nơi này sang “vùng không còn sốt rét lưu hành” nhưng không yên tâm nên đã dùng một thuật ngữ khác thay thế là “vùng có nguy cơ sốt rét quay trở lại” để cảnh giác. Theo khuyến cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), nước ta đang xem xét để chuyển chiến lược phòng chống sốt rét sang chiến lược loại trừ sốt rét sau nhiều năm duy trì được thành quả công tác trên cơ sở của việc phân vùng dịch tễ sốt rét và can thiệp năm 2009 và đây cũng là căn cứ để xây dựng kế hoạch thực hiện nhiệm vụ.
Biện pháp can thiệp được chỉ đạo tại vùng không có sốt rét lưu hành và vùng có nguy cơ sốt rét quay trở lại là giống nhau để thực hiện giai đoạn đề phòng sốt rét quay trở lại trong chiến lược loại trừ bệnh sốt rét. Cụ thể là: phát hiện sớm bệnh nhân sốt rét ngoại lai bằng kính hiển vi hoặc test chẩn đoán nhanh, điều trị sớm, đúng phác đồ quy định, chú ý điều trị diệt giao bào với Plasmodium falciparum và chống tái phát xa với Plasmodium vivax; điều tra, giám sát bệnh nhân sốt rét ngoại lai với nội dung thời gian phát hiện bệnh, quá trình phát hiện và điều trị, tình hình dịch tễ sốt rét tại nơi có bệnh nhân sốt rét ngoại lai... Ngoài ra, cần truyền thông giáo dục sức khỏe định hướng chương trình loại trừ bệnh sốt rét và đề phòng sốt rét quay trở lại; quản lý di biến động dân cư đi và về từ các vùng sốt rét lưu hành, cấp thuốc sốt rét để tự điều trị cho người đi vào vùng sốt rét lưu hành vừa và nặng trên 1 tuần theo quy định.Các tỉnh hoặc huyện có 100% số xã thuộc vùng này sau 3 năm triển khai các biện pháp đề phòng sốt rét quay trở lại vẫn không có ký sinh trùng sốt rét nội địa thì đề nghị Bộ Y tế, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) kiểm tra công nhận đã loại trừ sốt rét.
Bài học kinh nghiệm sốt rét quay trở lại tại xã Bình Thạnh, huyện Tuy Phong, tỉnh Bình Thuận và xã Hiệp Phước, huyện Nhà Bè, Thành phố Hồ Chí Minh trong năm 2011 sau nhiều năm vắng bóng là hồi chuông cảnh báo cho nhiều địa phương khác trên cả nước. Ngoài biện pháp giám sát bệnh nhân sốt rét ngoại lai, khuyến nghị ngành chuyên khoa của y tế tuyến trên cần giúp tuyến dưới xây dựng bộ phận giám sát muỗi truyền bệnh sốt rét định kỳ để chủ động phát hiện các nguy cơ sốt rét quay trở lại nhằm bổ sung biện pháp can thiệp phù hợp; nhất là những vùng có nguy cơ sốt rét quay trở lại. Thực tế đã khẳng định sốt rét có thể quay trở lại bất kỳ lúc nào, bất cứ ở đâu nếu có mầm bệnh ký sinh trùng sốt rét ngoại lai luôn luôn sẵn sàng mang đến và muỗi truyền bệnh sốt rét tại chỗ có cơ hội phục hồi hoạt động sau một thời gian giảm áp lực can thiệp bằng hóa chất diệt côn trùng để phát triển làm lây lan bệnh. Loại trừ bệnh sốt rét không phải là một vấn đề đơn giản khi còn biết bao nhiêu nhiệm vụ công việc phải làm, nhiều tình huống trên thực tiễn cần phải giải quyết.