Thực tế những bệnh nhân trẻ em cũng như người lớn bị tử vong do sốt xuất huyết thường rơi vào thể bệnh sốt xuất huyết Dengue nặng không được phát hiện hoặc phát hiện muộn và xử trí can thiệp điều trị không kịp thời, phù hợp. Hiện nay bệnh sốt xuất huyết đang có xu hướng phát triển gia tăng ở một số địa phương, các cơ sở y tế cần quan tâm đến vấn đề này để hạn chế tử vong.
Đặc điểm sốt xuất huyết Dengue nặng
Sốt xuất huyết Dengue nặng xảy ra khi người bệnh có một trong các biểu hiện thoát huyết tương nặng dẫn đến tình trạng sốc giảm thể tích còn được gọi là sốc sốt xuất huyết Dengue, có hiện tượng ứ dịch ở khoang màng phổi và ổ bụng nhiều, xuất huyết nặng và suy tạng.
Sốc sốt xuất huyết biểu hiện sự suy tuần hoàn cấp tính thường xảy ra vào ngày thứ 3 đến ngày thứ 7 của diễn biến bệnh lý với các triệu chứng như vật vã, bứt rứt hoặc li bì, lạnh đầu chi, da lạnh ẩm, mạch nhanh nhỏ, huyết áp kẹt, hiệu số huyết áp tối đa và tối thiểu từ 20 mmHg trở xuống hoặc tụt huyết áp hay không đo được huyết áp, đi tiểu ít. Tình trạng sốc này được chia ra làm 2 mức độ để điều trị bù dịch gồm: Sốc sốt xuất huyết Dengue có dấu hiệu suy tuần hoàn, mạch nhanh nhỏ, huyết áp kẹt hoặc tụt kèm theo các triệu chứng như da lạnh, ẩm, bứt rứt hoặc vật vã, li bì. Sốc sốt xuất huyết Dengue nặng có dấu hiệu sốc nặng, mạch nhỏ khó bắt, huyết áp không đo được. Chú ý trong quá trình diễn biến, bệnh có thể chuyển từ mức độ nhẹ sang mức độ nặng; vì vậy khi thăm khám cần phân độ lâm sàng để tiên lượng bệnh và có kế hoạch xử trí điều trị thích hợp.
Xuất huyết nặng biểu hiện triệu chứng chảy máu cam nặng, rong kinh nặng, xuất huyết trong cơ và phần mềm, xuất huyết đường tiêu hóa và nội tạng, thường kèm theo tình trạng sốc nặng, giảm tiểu cầu, thiếu oxy mô tế bào và toan chuyển hóa có thể dẫn đến suy đa phủ tạng, đông máu nội mạch nặng. Xuất huyết nặng cũng có thể xảy ra ở người bệnh dùng các thuốc kháng viêm như aspirin (acetylsalicylic acid), ibuprofen hoặc dùng thuốc corticoide; có tiền sử loét dạ dày, tá tràng, viêm gan mạn tính.
Suy tạng nặng có biểu hiện tình trạng suy gan cấp tính với men gan AST (aspartate transaminase), ALT(alanin transaminase) từ 1000 U/L; suy thận cấp; rối loạn tri giác trong trường hợp sốt xuất huyết thể não; viêm cơ tim, suy tim hoặc suy chức năng các cơ quan khác.
Điều trị sốc sốt xuất huyết Dengue
Đối với sốc sốt xuất huyết Dengue: cần chuẩn bị các loại dịch truyền như Ringer lactat, dung dịch mặn đẳng trương NaCl 0,9%, dung dịch cao phân tử dextran 40 hoặc 70, hydroxyethyl starch (HES). Phải thay thế nhanh chóng lượng huyết thanh mất đi bằng dung dịch Ringer lactat hoặc dung dịch NaCl 0,9%, truyền tĩnh mạch nhanh với tốc độ 15 - 20 ml/kg cân nặng mỗi giờ. Cần đánh giá lại tình trạng người bệnh sau 1 giờ; khi đã truyền sau 2 giờ phải kiểm tra lại hematocrit. Nếu sau 1 giờ người bệnh ra khỏi tình trạng sốc, huyết áp hết kẹt, mạch tay quay rõ và trở về bình thường, chân tay ấm, nước tiểu nhiều hơn thì giảm tốc độ truyền xuống 10 ml/kg cân nặng mỗi giờ, truyền trong 1 - 2 giờ; sau đó giảm dần tốc độ truyền xuống 7,5ml/kg cân nặng mỗi giờ, truyền 1 - 2 giờ; đến 5ml/kg cân nặng mỗi giờ, truyền 4 - 5 giờ; và 3 ml/kg cân nặng mỗi giờ, truyền 4 - 6 giờ tùy theo đáp ứng lâm sàng và hematocrit. Nếu sau 1 giờ truyền dịch mà tình trạng sốc không cải thiện như mạch nhanh, huyết áp hạ hay kẹt, tiểu vẫn ít thì phải thay thế dịch truyền bằng dung dịch cao phân tử; truyền với tốc độ 15 - 20 ml/kg cân nặng mỗi giờ, truyền trong 1 giờ. Sau đó đánh giá lại để xử trí tiếp tục. Nếu tình trạng sốc được cải thiện, hematocrit giảm thì giảm tốc độ truyền cao phân tử xuống 10 ml/kg cân nặng mỗi giờ, truyền trong 1 - 2 giờ; sau đó nếu sốc tiếp tục cải thiện và hematocrit giảm thì giảm tốc độ truyền cao phân tử xuống 7,5 ml/kg cân nặng mỗi giờ, rồi đến 5 ml/kg cân nặng mỗi giờ, truyền trong 2 - 3 giờ; theo dõi tình trạng người bệnh, nếu ổn định thì chuyển truyền tĩnh mạch dung dịch điện giải. Nếu tình trạng sốc vẫn chưa được cải thiện thì đo áp lực tĩnh mạch trung ương để quyết định cách thức xử trí; khi sốc vẫn chưa cải thiện mà hematocrit giảm xuống nhanh mặc dù còn trên 35% thì cần phải thăm khám để phát hiện xuất huyết nội tạng và xem xét chỉ định truyền máu; tốc độ truyền máu 10 ml/kg cân nặng mỗi giờ. Cần lưu ý tất cả sự thay đổi tốc độ truyền phải dựa vào mạch, huyết áp, lượng bài tiết nước tiểu, tình trạng tim phổi, hematocrit cứ 1 hoặc 2 giờ một lần và áp lực tĩnh mạch trung ương.
Đối với sốc sốt xuất huyết Dengue nặng: Khi người bệnh vào bệnh viện trong tình trạng sốc nặng với biểu hiện mạch tay quay không bắt được, huyết áp không đo được thì phải xử trí rất khẩn trương. Để người bệnh nằm đầu thấp, cho thở oxy, truyền dịch. Nếu người bệnh dưới 15 tuổi, lúc đầu dùng bơm tiêm to bơm trực tiếp vào tĩnh mạch dung dịch Ringer lactat hoặc dung dịch NaCl 0,9% với tốc độ 20 ml/kg cân nặng trong vòng 15 phút; sau đó đánh giá lại người bệnh và có 3 khả năng xảy ra: Khi mạch rõ, huyết áp hết kẹt, cho dung dịch cao phân tử 10 ml/kg cân nặng mỗi giờ và xử trí tiếp theo như sốt xuất huyết Dengue còn bù. Khi mạch nhanh, huyết áp còn kẹt hoặc huyết áp hạ, truyền dung dịch cao phân tử 15 - 20 ml/kg cân nặng mỗi giờ, sau đó xử trí tiếp theo quy định. Khi mạch, huyết áp vẫn không đo được, bơm vào tĩnh mạch trực tiếp dung dịch cao phân tử 20 ml/kg cân nặng trong 15 phút; nên đo áp lực tĩnh mạch trung ương để có phương hướng xử trí; nếu đo được huyết áp và mạch rõ thì truyền dung dịch cao phân tử 15 - 20 ml/kg cân nặng mỗi giờ, sau đó xử trí tiếp theo quy định.
Lưu ý khi truyền dịch: Phải ngừng truyền dịch tĩnh mạch khi huyết áp và mạch trở về bình thường, người bệnh đi tiểu nhiều; không cần thiết bù dịch nữa sau khi bệnh nhân đã hết sốc trong 24 giờ. Cần chú ý đến sự tái hấp thu huyết tương từ ngoài lòng mạch trở lại lòng mạch được biểu hiện bằng huyết áp, mạch bình thường và hematocrit giảm; phải theo dõi triệu chứng phù phổi cấp nếu còn tiếp tục truyền dịch, khi có hiện tượng bù dịch quá tải gây suy tim hoặc phù phổi cấp cần phải dùng thuốc lợi tiểu như furosemid 0,5 - 1 mg/kg cân nặng mỗi lần dùng đường tĩnh mạch; trong trường hợp sau khi sốc hồi phục mà huyết áp kẹt nhưng các chi ấm, mạch chậm, rõ, đi tiểu nhiều thì không truyền dịch nữa nhưng vẫn lưu kim tĩnh mạch để theo dõi tại phòng cấp cứu. Đối với người bệnh đến bệnh viện trong tình trạng sốc đã được chống sốc từ tuyến trước thì điều trị như một trường hợp không cải thiệnhay bị tái sốc, cần chú ý đến số lượng dịch đã được truyền từ tuyến trước để tính toán lượng dịch sắp đưa vào. Nếu bệnh nhân là người lớn có biểu hiện tái sốc, chỉ dùng cao phân tử không quá 1.000 ml đối với dextran 40 và không quá 500 ml đối với dextran 70; nếu diễn biến không thuận lợi, nên tiến hành đo áp lực tĩnh mạch trung tâm để bù dịch theo áp lực tĩnh mạch trung tâm hoặc dùng thuốc vận mạch nếu áp lực tĩnh mạch cao; cần theo dõi sát mạch, huyết áp, nhịp thở, da, niêm mạc, tìm xuất huyết nội để chỉ định truyền máu kịp thời; thận trọng khi tiến hành thủ thuật tại các vị trí khó cầm máu như tĩnh mạch cổ, tĩnh mạch dưới đòn. Nếu huyết áp kẹt, nhất là sau một thời gian đã trở lại bình thường cần phân biệt các nguyên nhân hạ đường huyết, tái sốc do không bù đắp đủ lượng dịch tiếp tục thoát mạch; xuất huyết nội, quá tải do truyền dịch hoặc do tái hấp thu. Khi điều trị sốc, cần phải chú ý đến điều chỉnh rối loạn điện giải và thăng bằng kiềm toan như hạ natri máu thường xảy ra ở hầu hết các trường hợp sốc nặng kéo dài và đôi khi có toan chuyển hóa; do đó cần phải xác định mức độ rối loạn điện giải và nếu có điều kiện thì đo các khí trong máu ở người bệnh sốc nặng và người bệnh sốc không đáp ứng nhanh chóng với điều trị.
Điều trị những biến chứng trầm trọng khác
Ngoài tình trạng sốc sốt xuất huyết Dengue có nguy cơ dẫn đến tử vong nếu không được phát hiện, chẩn đoán và điều trị kịp thời, phù hợp đã được nêu ở trên; bệnh nhân cũng có thể tử vong do những biến chứng trầm trọng khác cần phải được xử trí can thiệp hiệu quả như xuất huyết nặng, suy tạng nặng, quá tải dịch, rối loạn tri giác và co giật do mắc thể não, viêm cơ tim, suy tim...
Xuất huyết nặng cần truyền máu và các chế phẩm máu, tiểu cầu, plasma tươi, tủa lạnh. Suy tạng nặng với tổn thương gan, suy gan cấp cần điều trị hỗ trợ hô hấp và tuần hoàn, kiểm soát hạ đường huyết; điều chỉnh điện giải, rối loạn thăng bằng kiềm toan, rối loạn đông máu và xuất huyết tiêu hóa; chống rối loạn tri giác và co giật, dùng kháng sinh toàn thân phổ rộng; điều trị hỗ trợ tổn thương gan cần lưu ý chống sốc tích cực nếu có, hô hấp hỗ trợ sớm nếu sốc không cải thiện, theo dõi điện giải đồ, đường huyết nhanh, khí máu động mạch, amoniac máu, lactat máu, đông máu toàn bộ mỗi 4 - 6 giờ để điều chỉnh kịp thời các bất thường nếu có. Trường hợp suy thận cấp cần điều trị bảo tồn và chạy thận nhân tạo khi có chỉ định; điều chỉnh rối loạn điện giải, kiềm toan, hội chứng urê máu cao. Nếu quá tải dịch không đáp ứng điều trị nội khoa có thể gây suy tim ứ huyết, cao huyết áp, phù phổi cấp; cần chỉ định lọc máu liên tục khi có hội chứng suy đa tạng kèm suy thận cấp hoặc suy thận cấp huyết động không ổn định. Đối với sốt xuất huyết thể não với rối loạn tri giác và co giật cần phải hỗ trợ hô hấp, bảo đảm tuần hoàn, chống co giật, chống phù não, hạ sốt, hỗ trợ gan nếu có tổn thương; điều chỉnh rối loạn nước, điện giải, kiềm toan; bảo đảm việc chăm sóc và dinh dưỡng, phục hồi chức năng sớm. Trường hợp viêm cơ tim, suy tim; dùng thuốc vận mạch, thở oxy và các biện pháp điều trị khác khi có tràn dịch màng bụng, màng phổi gây khó thở... Lưu ý việc chăm sóc và theo dõi người bệnh trong tình trạng sốc là một yêu cầu cần thiết và bắt buộc.
Điều cần quan tâm
Trên lâm sàng, bệnh sốt xuất huyết Dengue nặng thường có tỷ lệ tử vong cao do người bệnh bị sốc giảm thể tích, có hiện tượng ứ dịch ở khoang màng phổi và ổ bụng nhiều, bị xuất huyết nặng và suy tạng như suy gan, suy thận, bị quá tải dịch; bị xuất huyết não với rối loạn tri giác và co giật, viêm cơ tim, suy tim... Vì vậy để giảm được nguy cơ tử vong, bệnh phải được phát hiện, chẩn đoán sớm và xử trí điều trị kịp thời, không nên để tình trạng quá muộn mới đến cơ sở y tế hay bệnh viện. Lưu ý các dấu hiệu cảnh báo để phát hiện tình trạng nguy kịch nếu bệnh nhân được điều trị ngoại trú ở nhà hay tại trạm y tế cơ sở. Nếu bệnh nhân đang điều trị tại bệnh viện, chỉ cho người bệnh xuất viện khi hết sốt được 2 ngày, tinh thần tỉnh táo, mạch và huyết áp bình thường, số lượng tiểu cầu phải trên 50.000/mm3 máu. Đối với bệnh sốt rét, khẩu hiệu hành động là “không có sốt rét ác tính, không có tử vong”; còn đối với sốt xuất huyết Dengue cần có khẩu hiệu hành động là “không có sốt xuất huyết Dengue nặng, không có tử vong”