Trong những năm qua được sự quan tâm đầu tư của Nhà nước, Bộ Y tế và sự hỗ trợ của Dự án Quỹ toàn cầu phòng chống sốt rét, bệnh sốt rét ở nước ta đã từng bước được đẩy lùi. Tuy nhiên tại các vùng rừng, núi, nhiều yếu tố thuận lợi cho bệnh sốt rét quay trở lại nên công tác phòng chống sốt rét vẫn đối mặt với nhiều khó khăn thách thức, nhất là các vùng sốt rét có nguy cơ quay trở lại.
Theo phân vùng dịch tễ sốt rét và thực hành mới nhất, hiện nay Việt Nam có 5 vùng là vùng sốt rét lưu hành nặng, vùng sốt rét lưu hành vừa, vùng sốt rét lưu hành nhẹ, vùng sốt rét có nguy cơ quay trở lại và vùng không có sốt rét lưu hành. Trong đó vùng sốt rét có nguy cơ quay trở lại, các biện pháp phòng chống sốt rét tập trung vào quản lý bệnh nhân sốt rét ngoại lai, truyền thông giáo dục, không có biện pháp phòng chống muỗi như tẩm màn, phun tồn lưu hóa chất nên nếu có sự hiện diện của mầm bệnh và muỗi sốt rét thì quá trình sinh bệnh sốt rét sẽ diễn ra.
Đặc điểm tình hình sốt rét địa phương
Bình Thuận là một tỉnh ven biển miền Trung có sốt rét lưu hành, có địa hình đặc thù với đồi núi ra đến biển. Bệnh sốt rét tại đây đã được khống chế tại nhiều xã ven biển, nên trong phân vùng dịch tễ sốt rét can thiệp năm 2009 đều thuộc vào vùng sốt rét có nguy cơ quay trở lại. Xã Bình Thạnh thuộc huyện Tuy Phong, tỉnh Bình Thuận nằm ở ven biển, nhiều năm nay không có sốt rét nội địa cũng như ngoại lai nhưng lại có đặc thù muỗi sốt rét chính An.minimus thường xuyên có mặt với mật độ cao, nếu có mầm bệnh từ các vùng sốt rét lưu hành đến thì nguy cơ gia tăng sốt rét trở lại là rất lớn. Hiện nay, xã có nhiều người giao lưu từ vào các vùng sốt rét lưu hành tại các tỉnh Tây Nguyên và cả Camphuchia nên nguy cơ gia tăng sốt rét là rất đáng lo ngại. Thời gian gần đây, xã Bình Thạnh có sự gia tăng bất thường số lượng bệnh nhân.
Qua kết quả điều tra, dân số xã Bình Thạnh có 3093 người, 3 thôn, trong đó thôn 1 nhiều vườn, ao thường xuyên có mặt của An.minimus, thôn 2 và thôn 3 người dân chủ yếu làm nghề đánh cá. Người dân có các nhà ở vườn sơ sài tại vườn cây ăn trái, tối thường ngủ lại trong vườn không ngủ màn; ngoài số dân cố định còn có một lượng lớn khách du lịch từ các tỉnh về đây tham quan nhưng hoàn toàn không có các biện pháp tự bảo vệ nào.
 |
Hình 1: Ao nước trong vườn cây của người dân thôn 1 |
 |
Hình 2: ổ nước đọng ở khu vực nhà dân |
 |
Hình 3: vách nhà ởrất đơn sơ |
 |
Hình 4: Sinh cảnh xung quanh nhà dân |
Diễn biến bệnh nhân sốt rét
Theo số liệu báo cáo và điều tra trong 5 năm (2006-2010) và 3 tháng đầu năm 2011 không thấy có ca mắc sốt rét nào; tuy nhiên, từ tháng 4-5/2011đã có 66 bệnh nhân đều phát hiện cóký sinh trùng sốt rét. Số BNSR tăng cao từ tuần thứ 4/tháng 5 và tuần thứ1/tháng 6. Từ 31/6 đến 3/6/2011 do hiệu quả phòng chống muỗi tại thôn 1 nên sau khi phun tẩm tại xã chỉ xuất hiện thêm 3 trường hợp mắc sốt rét.
Đồ thị diễn biến BNSR theo các tuần trong tháng 4 và tháng 5 năm 2011 |
 |
Phân tích 5 ca bệnh sốt rét đầu tiên phát hiện tại xã Bình Thạnh thấy từ khi có ca bệnh thứ 1, ca thứ 2 khởi bệnh 14 ngày sau ca thứ 1, ca thứ 3 và 4khởi bệnh 13-14ngày sau ca thứ 2, vì vậy có thể giải thích các ca bệnh sau xuất phát lây lan từ ca thứ 1.
Phân tích 66 ký sinh trùng sốt rét tại xã Bình Thạnh cho thấy P.falciparum chiếm ưu thế với tỷ lệ 87,88%, P.vivax chiếm tỷ lệ 4,55% vàphối hợp chiếm tỷ lệ 7,58%, Tỷ lệ giao bào chiểm 28,79% trong tổng số ký sinh trùng.
Biểu đồ phân tích cơ cấu KSTSR |
|
Trong 66 ca mắc sốt rét chỉ có 2 ca nhóm tuổi từ 5-8, còn lại 64 ca có nhóm tuổi trên 9 tuổi chiếm 96,97%, đây đồng thời cũng là nhóm tuổi thường xuyên làm vườn và ngủ lại trong vườn.
Kết quả điều tra xác minh tình hình sốt rét
Các điều tra côn trùng của Viện và tỉnh cũng cho thấy có sự hiện diện với số lượng lớn và mật độ cao của An.minimus. Từ ngày 1/6 đến 3/6/2011 Khoa côn trùng, Trung tâm PCSR-BC tỉnh đã bắt được 407 cá thể muỗi trưởng thành, trong đó có 368 muỗi An.minimus chiếm tỷ lệ 90,42%s. Kết quả mổ 36 muỗi An.minimus cho thấy không có thoa trùng nhưng có 1 muỗi nhiễm Oocyst ở dạ dày muỗi.Kết quả thử cho thấy muỗi An.minimus vẫn còn nhạy với Fendona 10SC nhưng có thể kháng ICON 2,5CS và Permethrin.
Kết quả điều tra của Viện Sốt rét-KST-CT Quy Nhơn từ ngày 8/6 đến 15/6/2011 cho thấy: Mật độ các vectơ sốt rét chính như An.minimus rất cao: 9.74 c/đ/đ (phương pháp bẫy đèn trong nhà); 3.0 c/đ/đ (bẫy đèn ngoài nhà); 1.13 c/g/ng (mồi người trong nhà); 0.15 c/g/ng (mồi người ngoài nhà). Điều tra cấu trúc nhà dân cho thấy các nhà trong vườn có vách rất sơ sài hoặc không có vách. Số người ngủ màn đạt tỷ lệ 80,91%. Chỉ số màn có trong dân đạt 2,01 người/màn, tỷ lệ màn rách 18,46%
Các biện pháp phòng chống sốt rét can thiệp
Giám sát, quản lý bệnh tại xã: Trung tâm PCSR-BC tỉnh đã có công văn chỉ đạo huyện và xã tăng cường triển khai các hoạt động giám sát, phát hiện bệnh và điều trị bệnh nhân. Với sự hỗ trợ của y tế thôn bản, y tế xã đã quản lý bệnh nhân uống thuốc đúng và đủ liều hàng ngày. Về hoạt động phát hiện bệnh của điểm kính hiển vi: Đơn vị xét nghiệm được đầu tư xây dựng rất tốt. Trạm y tế có điểm kính hiển vi hoạt động thường xuyên. Dụng cụ và hóa chất đầy đủ đảm bảo cho việc nhuộm và soi lam tại điểm kính và cộng đồng.
Phòng chống vectơ: Từ 1/6 đến 3/6/2011 Trung tâm Phòng chống sốt rét-Bướu cổ tỉnh Bình Thuận đã tiến hànhphun Fendona cho 49 hộ/80 nóc nhà bảo vệ cho 233 người. Tẩm 332 màn Fendona cho cho 123 hộ bảo vệ 527 người.
Truyền thông giáo dục sức khỏe: Tuyên truyền nâng cao nhận thức của người dân trong công tác phòng chống bệnh sốt rét,
Với các biện pháp chỉ đạo và chuyên môn tích cực đến nay số lượng bệnh nhân đã giảm thấp, kết quả điều tra so sánh tỷ lệ KSTSR trước và sau áp dụng biện pháp cho thấy tỷ lệ KSTSR sau khi áp dụng các biện pháp quản lý bệnh nhân, phòng chống muỗi truyền bệnh tỷ lệ KSTSR giảm xuống còn 1,79% so với 14,28% trước đó.
Biểu đồ so sánh tỷ lệ KSTSR trước và sau áp dụng biện pháp |
 |
Nhận xét và kết luận
Biến động sốt rét tại xã Bình Thạnh trong những tháng qua xuất phát từ ca bệnh ngoại lai từ Dak Nông, lan truyền bệnh do muỗi An.minimus tại chỗ; có sự gia tăng số lượng bệnh nhân mắc mới sốt rét nhưng vẫn trong tầm khống chế bệnh của tỉnh.
Như vậy, tại vùng sốt rét nguy cơ quay trở lại như Bình Thạnh, nguy cơ gia tăng sốt rét vẫn còn nếu hệ thống thông tin, dự báo không kịp thờì. Đối với những vùng này, các biện pháp phòng chống muỗi sốt rét như phun tẩm không được chỉ định theo phân vùng vì vậy nếu có sự hiện diện của mầm bệnh và muỗi sốt rét thì quá trình sinh bệnh sốt rét diễn ra, gia tăng tỷ lệ mắc bệnh sốt rét.
Riêng Bình Thạnh, một xã vùng sốt rét nguy cơ quay trở lại, 5 năm qua không có ca mắc sốt rét nào, thường xuyên có mặt của An.minimus, các biện pháp phòng chống muỗi sốt rét hầu như không có (không có chỉ định phun tẩm, người dân không ngủ màn). Trong tháng 3/2011 vừa qua trong tình huống có 1 ca mắc bệnh sốt rét từ Dak Nông về cùng sinh sống tại cộng đồng dân cư của xã đã làm lây lan bệnh sốt rét cho những người khác. Các đối tượng khác mắc sốt rét ở đây chủ yếu là người từ >16 tuổi trở lên có liên quan đến làm vườn và ngủ lại trong nhà vườn không có các biện pháp bảo vệ cá nhân.
Với số ca mắc mới gia tăng như vậy, nhưng nhờ áp dụng các biện pháp phun tẩm và quản lý bệnh nhân sốt rét một cách tích cực nên đã khống chế sự lây lan của bệnh sốt rét tại xã này, không để xảy ra trường hợp tử vong nào. Tuy nhiên với số lượng ca nhiễm KSTSR lên đến 70 ca (kể cả 4 ca điều tra dịch tễ ) thì cho thấy các tuyến y tế chưa phối hợp hiệu quả trong việc thông tin và kiểm soát dịch bệnh.
Các giải pháp đề nghị
Về tổ chức chỉ đạo thực hiện
-Các cấp chính quyền và các tuyến y tế cần quan tâm phối hợp và chỉ đạo công tác phòng chống sốt rét, thông tin kịp thời và đầy đủ tất cả những ca mắc sốt rét để quản lý tốt bệnh nhân sốt rét.
-Sở y tế và Trung tâm phòng chống sốt rét-BC Bình Thuận tiếp tục chỉ đạo Trung tâm y tế, Bệnh viện huyện, trạm y tế xã thực hiện tốt quy trình giám sát bệnh, tuân thủ nghiêm ngặt hướng dẫn chẩn đoán và điều trị của Bộ y tế năm 2009. Phát huy vai trò hệ thống dự báo dịch sốt rét.
-Trung tâm phòng chống sốt rét-BC Bình Thuận xem xét lại thuốc sốt rét (chú ý artesunat tiêm), hóa chất phòng chống muỗi và các vật tư khác đảm bảo không được thiếu khi có tình hình sốt rét biến động trong thời gian tới.
Về chuyên môn kỹ thuật
-Truyền thông giáo dục sức khỏe: Khôi phục hệ thống loa truyền thanh của xã, tuyên truyền người dân về tác hại của bệnh sốt rét và các biện pháp phòng chống. Phát tờ rơi phòng chống sốt rét cho người dân, vận động người dân ngủ màn trong nhà cố định, không ngủ ở nhà vườn.
-Phòng chống muỗi sốt rét: Do cấu trúc nhà và vách sơ sài nên ưu tiên cấp bổ sung màn cho người dân tại thôn 1 xã Bình Thạnh. Triển khai tẩm màn bổ sung với Fendona.
-Điều trị: Quản lý và điều trị bệnh nhân theo hướng dẫn của Bộ y tế năm 2011. Không sử dụng artesunat đơn thuần, sử dụng primaquin diệt giao bào chống lây lan theo đúng chỉ định. Đối với các trường hợp sốt rét ác tính cần cấp cứu ban đầu bằng artesunat tiêm và chuyển tuyến kịp thời. Trạm y tế xã tiếp tục theo dõi, xét nghiệm trở lại các ca bệnh sau điều trị.
-Xem xét lại phân vùng của xã Bình Thạnh và một số xã khác nhằm có kế hoạch triển khai các biện pháp phòng chống sốt rét phù hợp với thực tế tình hình sốt rét.