Sự phát triển của dịch sốt xuất huyết ở nước ta, nhất là với các tỉnh phía Nam đang là mối quan tâm lo lắng của cộng đồng; một trong những giải pháp quan trọng nhằm hạn chế tử vong do sốt xuất huyết là cần phải ưu tiên phát hiện sớm và điều trị kịp thời bệnh sốt xuất huyết ngay từ tuyến y tế cơ sở.
BỆNH SỐT DENGUE/ SỐT XUẤT HUYẾT DENGUE TRẺ EM
GIỚI THIỆU
Bệnh sốt Dengue/ sốt xuất huyết Dengue là một bệnh nhiễm vi rút cấp tính do muỗi truyền và thuộc nhóm bệnh sốt có xuất huyết do vi rút (Haemorrhagic fever diseases). Khi nhiễm vi rút Dengue có thể biểu hiện lâm sàng nhẹ, hoặc không triệu chứng lâm sàng, hoặc có triệu chứng lâm sàng biểu hiện dạng sốt Dengue hoặc sốt xuất huyết Dengue (phân loại theo nhiều mức độ khác nhau dựa theo các thông số cận lâm sàng và triệu chứng lâm sàng và phân loại này theo Tổ chức Y tế thế giới). Bệnh sốt xuất huyết Dengue (SXHD) được đặc trưng bởi hiện tượng thất thoát huyết tương dẫn đến sốc giảm thể tích và rối loạn đông máu gây ra xuất huyết. Đặc biệt trong 3 năm gần đây (2006-2008), hình thái lâm sàng có nhiều thay đổi khiến bệnh nhân rơi vào các bệnh cảnh khó hồi phục hoặc thậm chí tử vong rất sớm như viêm cơ tim, viêm gan, tiểu huyết cầu tố,…trên bệnh nhâm sốt xuất huyết đã được báo cáo tại nhiều hội thảo ở Brazil, Singapore, Thái Lan, Myanmar, Việt Nam. Đáng quan tâm là tỷ lệ số bệnh nhân có thay đổi hình thái lâm sàng như thế không phải là ít, do vậy tỷ lệ tử vong do các biến chứng như thế giảm không đáng kể mà đôi lúc còn tăng.
Sốc giảm thể tích và xuất huyết là nguyên nhân chính gây tử vong trong SXH Dengue nếu không được phát hiện sớm và điều trị đúng. Hiện nay ở các tỉnh phía Nam, 70% trường hợp SXHDxảy ra ở trẻ em, trong đó trẻ nhũ nhi (1- 11 tháng tuổi) chiếm khoảng 5- 8%, còn người lớn (> 15 tuổi) chiếm khoảng 30% trường hợp. Riêng về các bệnh nặng thì trẻ em chiếm đến hơn 78%, nghĩa là tỷ lệ rơi vào sốc của trẻ em nhiều hơn ngưới lớn. Bệnh SXHD là một trong những nguyên nhân hàng đầu dẫn đến nhập viện và tử vong ở trẻ em. Giảm tỷ lệ tử vong do SXHD là một mục tiêu quan trọng trong Chương trình sốt xuất huyết Quốc gia trong thời gian qua. Tuyến y tế cơ sở (trung tâm y tế huyện, trạm y tế, phòng khám đa khoa khu vực) đóng vai trò quan trọng trong phát hiện sớm và xử trí đúng các trường hợp SXHD sớm giúp giảm tỷ lệ tử vong của bệnh này. Toàn bộ nhân viên của tuyến y tế cơ sở, các y bác sĩ hành nghề y dược tư nhân ở địa phương, nhân viên sức khỏe cộng đồng phải được huấn luyện về các dấu hiệu của bệnh SXHD và phác đồ xử trí SXHD dành cho tuyến cơ sở. Công tác huấn luyện này do y tế tuyến trên và Chương trình Sốt xuất huyết Quốc gia đảm nhiệm.
Về mặt bệnh cảnh lâm sàng, có thể nhiễm siêu vi không triệu chứng (95% trường hợp), 5% còn lại có thể là bệnh cảnh sốt không đặc hiệu, bệnh cảnh sốt Dengue, sốt xuất huyết Dengue và hội chứng sốc sốt xuất huyết. Ngoài ra, có một số bệnh cảnh đặc biệt như SXHD ở trẻ nhũ nhi (< 12 tháng); bệnh cảnh SXHD thể não (rối loạn thần kinh, đau đầu, ói mửa, la hét, co giật, liệt nửa người, liệt tứ chi, hôn mê,…), sốt xuất huyết có viêm gan tối cấp (vàng da, vàng mắt, gan lớn, đôi khi kèm rối loạn tri giác, gặp tỷ lệ 2.6%),…
ĐẶC ĐIỂM LÂM SÀNG CỦA SỐT DENGUE/ SỐT XUẤT HUYẾT DENGUE
· Dấu hiệu lâm sàng sốt Dengue:
Bệnh nhân sốt 2- 7 ngày và có ít nhất 2 trong các dấu hiệu sau:
!important;- Đau đầu.
- !important; Đau sau hốc mắt.
!important;- Đau cơ/ đau khớp
!important;- Ban đỏ ở da
- !important; Buồn nôn và nôn.
- !important; Xuất huyết (dấu dây thắt dương tính hoặc xuất huyết tự nhiên như chấm xuất huyết dưới da, chảy máu mũi, chảy máu nướu răng, xuất huyết tiêu hóa, rong kinh).
- !important; Xét nghiệm công thức máu có bạch cầu giảm.
· Dấu hiệu lâm sàng sốt xuất huyết Dengue:
!important;- Sốt cao: đột ngột, liên tục trong 2-7 ngày.
- !important; Xuất huyết:
+ Dấu dây thắt dương tính.
+ Chấm xuất huyết dưới da, vết xuất huyết, bầm chỗ chích.
+ Chảy máu mũi, chảy máu nướu răng.
+ Ói ra máu, tiêu ra máu.
- !important; Gan to.
!important;- Sốc (trụy mạch): thường xảy ra vào ngày thứ 3 đến ngày thứ 6 của bệnh, biểu hiện bởi trẻ bứt rứt, da lạnh ẩm, mạch nhanh nhẹ và huyết áp kẹp (hiệu số huyết áp tối đa và huyết áp tối thiểu20 mm Hg) hoặc huyết áp tụt; nặng hơn nữa là không đo được mạch, huyết áp.
- !important; XN máu có cô đặc máu (Hct tăng ≥ 20% giá trị bình thường) & tiểu cầu giảm < 100.000/mm3.
PHÁC ĐỒ XỬ TRÍ SỐT DENGUE / SXH DENGUE Ở TUYẾN CƠ SỞ
Phác đồ xử trí sốt Dengue/SXH Dengue ở tuyến cơ sở được biên soạn theo chương trình xử trí lồng ghép trẻ bệnh (IMCI) của Tổ chức Y tế thế giới và hướng dẫn chẩn đoán, xử trí sốt Dengue/ SXH Dengue của Bộ Y tế.
Trẻ (1 tháng – 15 tuổi) sốt cao đột ngột, liên tục trong 2 - 7 ngày.
à được đánh giá, phân loại và xử trí theo phác đồ sau:
Đánh giá | Phân loại | Xử trí |
- !important;Tay chân lạnh, ẩm, và - !important;Mạch nhanh nhẹ, hoặc không bắt được; huyết áp kẹp, hoặc không đo được. | SỐC SXH | - !important;Truyền TM dung dịch Ringer’s Lactate hoặc nước muối sinh lý. - !important;Chuyển gấp đến bệnh viện. |
- !important;Kích thích, bứt rứt, hoặc - !important;Ói nhiều, hoặc - !important;Gan to, đau bụng, hoặc !important;- Chảy máu mũi hoặc chân răng, hoặc - !important;Ói máu hoặc tiêu ra máu, hoặc !important;- Chấm xuất huyết dưới da, hoặc - !important;Dấu dây thắt dương tính. | SXH CÓ THỂ NẶNG | - !important;Chuyển gấp đến bệnh viện. |
- !important;Không có các dấu hiệu trên và không có nguyên nhân nhiễm trùng khác gây sốt | SỐT DENGUE HOẶC NHIỄM SIÊU VIKHÁC | !important;- Cho Paracetamol nếu trẻ sốt > 38o5C - !important;Hướng dẫn bà mẹ cách chăm sóc tại nhà !important;- Hướng dẫn dấu hiệu nặng cần nhập viện ngay. !important;- Theo dõi đánh giá lại mỗi ngày cho đến khi hết sốt liên tục 2 ngày. |
Nhân viên trạm y tế, các thầy thuốc tư nhân, nhân viên sức khỏe cộng đồng nên sử dụng phác đồ này để đánh giá, phân loại và xử trí trẻ từ 1 tháng tuổi trở lên có triệu chứng sốt cao từ 2- 7 ngày:
1. Bắt đầu với ô trên cùng của phác đồ. Đánh giá xem trẻ có dấu hiệu chân tay lạnh, ẩm và mạch nhanh nhẹ, hoặc không bắt được; huyết áp kẹp hoặc không đo được không?
1.1. Nếu trẻ CÓ các dấu hiệu này à Đánh giá trẻ này bị SỐC SXH.
Xử trí:
- Nếu tuyến y tế cơ sở có thể chích vein truyền dịch tĩnh mạch được thì truyền Lactate Ringer hoặc Normal saline (NaCl 0,9 %) với liều 15-20ml/kg/giờ và chuyển gấp bệnh nhân đến bệnh viện gần nhất.
- Nếu tuyến y tế cơ sở không có khả năng truyền dịch thì chuyển gấp bệnh nhân đến bệnh viện để được truyền dịch chống sốc.
1.2. Nếu trẻ KHÔNG các dấu hiệu này à Xem tiếp các dấu hiệu ở ô kế tiếp bên dưới.
2. Đánh giá xem trẻ có một trong các dấu hiệu như kích thích, bứt rứt, hoặc ói nhiều, hoặc gan to, đau bụng, hoặc chảy máu mũi hoặc chân răng, hoặc ói máu hoặc tiêu ra máu, hoặc chấm xuất huyết dưới da, hoặc dấu dây thắt dương tính.
2.1. Nếu trẻ CÓ một trong các dấu hiệu này à Đánh giá trẻ này bị SXH CÓ THỂ NẶNG.
Xử trí: Chuyển gấp đến bệnh viện.
2.2. Nếu trẻ KHÔNG có một dấu hiệu nào à Xem tiếp các dấu hiệu ở ô kế tiếp bên dưới.
3. Nếu trẻ không có các triệu chứng trên và không tìm thấy nguyên nhân nhiễm trùng khác gây sốt à Đánh giá trẻ này SỐT DENGUE HOẶC NHIỄM SIÊU VI KHÁC.
Xử trí:
- !important; Cho thuốc hạ sốt paracetamol 10 - 15mg/kg / lần, 4 - 6 lần mỗi ngày (tối đa 60ml/kg/24 giờ).
!important;- Dặn dò bà mẹ cách chăm sóc cho trẻ tại nhà và các dấu hiệu bệnh trở nặng (trẻ bứt rứt, kích thích; hoặc tay chân lạnh, vả mồ hôi; hoặc ói nhiều, đau bụng; hoặc có dấu hiệu xuất huyết) để đưa trẻ đến bệnh viện cấp cứu kịp thời.
- !important; Khám lại trẻ mỗi ngày cho đến khi hết sốt liên tục 2 ngày.
- !important; Nếu sau 7 ngày trẻ vẫn còn sốt cao thường là do các nguyên nhân khác SXH, trẻ phải được chuyển đến bệnh viện để được theo dõi và điều trị thích hợp.
Lưu đồ truyền dịch trong bệnh nhân sốc SXH Dengue.
Theo các dấu mũi tên. Nếu trả lời “CÓ”, theo chiều ngang. Nếu trả lời “KHÔNG”, theo chiều đi xuống.
Chẩn đoán sớm, xử trí đúng bệnh SXH ở tuyến cơ sở chắc chắn sẽ giúp giảm tỉ lệ tử vong của bệnh SXH, tạo sự an tâm và tin tưởng cho nhân dân. Điều này giúp cho người dân càng tin tưởng vào y tế cơ sở và tham gia tích cực vào chương trình phòng chống SXH dựa vào cộng đồng do ngành y tế đề ra.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Nguyễn Thanh Hùng (2007). Phát hiện sớm và xử trí đúng sốt Dengue và Sốt xuất huyết Dengue tại tuyến y tế cơ sở.
2. Bộ Y tế (2004). Tài liệu hướng dẫn chẩn đoán và điều trị sốt Dengue/ Sốt xuất huyết Dengue.
3. World Health Organization (1997). Dengue haemorrhagic fever: diagnosis, treatment, prevention and control. 2 nd edition. Geneva: WHO.