Theo báo cáo cập nhất mới nhất của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), đến ngày 3/8/2012 có 53 trường hợp nghi ngờ mắc bệnh sốt xuất huyết Ebola, trong đó có 16 ca tử vong xảy ra tại miền Tây Uganda. Trong 5 số này được xác định trong phòng xét nghiệm tại Viện Nghiên cứu virus Uganda (UVRI) dương tính với virus Ebola, có 3 trường hợp tử vong và 2 trường hợp đang điều trị cách ly tại các cơ sở y tế.
Hiện nay Ngành Y tế Uganda và sự trợ giúp của các chuyên gia y tế của WHO, CDC đang tăng cường các biện pháp kiểm soát và không chế dịch bệnh. Đồng thời các chuyên gia y tế cũng cảnh báo nguy cơ dịch lan rộng ra các quốc gia trong khu vực.
Giúp bạn đọc tham khảo, chúng tôi giới thiệu một số thông tin về bệnh sốt xuất huyết Ebola đang quay trở lại Uganda.
Dịch tễ học bệnh xuất huyết sốt Ebola
Trong luật phòng chống bệnh truyền nhiễm ở Việt Nam, bệnh sốt xuất huyết Ebola thuộc bệnh truyền nhiễm nhóm A, đây là nhóm bệnh đặc biệt nghiêm trọng trong cộng đồng do tỷ lệ tử vong cao. Theo Bộ Y tế Việt Nam, tính đến năm 2009 tại Việt Nam chưa ghi nhận được sự xuất hiện của bệnh do virus Ebola.
 |
Địa điểm xảy ra dịch sốt xuất huyết Ebola ở Uganda |
Vậy bệnh sốt xuất huyết Ebola là gì? Theo Tổ chức Y tế Thế giới, bệnh virus Ebola hay còn gọi là bệnh sốt xuất huyết Ebola (Ebola haemorrhagic fever (EHF)) là bệnh truyền nhiễm cấp tính rất nguy hiểm ở người do virus Ebola gây ra, bệnh thường gây tử vong cao và rất cao lên đến 90%. Bệnh xảy ra trên người và cả trên các động vật linh trưởng như tinh tinh, khỉ đột, khỉ đôi dài,..
Bệnh được phát hiện mang tính lưu hành địa phương ở một số vùng thuộc châu Phi như Sudan, Cộng hòa Công gô, Uganda, Zimbabwe, Kenia và một số quốc gia châu Mỹ. Nhóm người phát bệnh thường là những người có tiếp xúc trực tiếp hoặc giết mổ, ăn thịt các loài thú như khỉ, vượn, tinh tinh, hoặc một số loài thú hoang dại khác trong vùng.
Bệnh virus Ebola lần đầu tiên phát hiện tại một ổ dịch ở Nzara (Sudan) với hơn 600 người dân địa phương mắc, tỷ lệ chết lến đến 90% cùng lúc đó cũng xảy ra dịch ở Yambuku (Công gô). Dịch xảy ra tại một ngôi làng nằm gần sông Ebola và sau đó các chuyên gia đã đặt tên cho căn bệnh do virus này gây ra có tên là bệnh sốt xuất huyết do virus Ebola. Tiếp theo là các vụ dịch xảy ra ở Sudan (1979), Bờ Biển Ngà (1994), Kitwit, Công gô (1995), Uganda (2001), Gabon và Công gô (2003) với hàng trăm ca mắc và tỷ lệ tử vong rất cao (50 đến 75%)
Có 5 dòng virus Ebola khác nhau gồm: Bundibugyo, Ivory Coast, Reston, Sudan và Zaire. Ba trong số này gồm Bundibugyo, Sudan và Zaire có liên quan đến bùng phát dịch sốt xuất huyết Ebola (EHF) lớn ở châu Phi với tỷ lệ tử vong từ 25-90%. Ebola Reston loài được tìm thấy ở Philippine, có thể lây nhiễm sang người, nhưng hiện nay chưa có số liệu báo cáo về số ca mắc cũng như số ca tử vong. Đây là những virus lõi ARN sợi đơn, âm, khoảng 15-20 kb. Hạt virion hình sợi tròn được bao bọc bởi vỏ cấu trúc lipoprotein nguồn gốc màng tế bào chủ và nuclecapsid bản chất là glyco-lipoprotein. Những virus này có thể tồn tại nhiều ngày ở môi trường chất thải bệnh nhân hoặc bề mặt trung tính ở nhiệt độ phòng, tuy nhiên bị tiêu diệt ở nhiệt độ trên 560C trong 60 phút. Hóa chất nhóm clo, chất tẩy rữa, xà phòng,…đều có thể tiêu diệt được virus ở liều lượng thông thường.
 |
Vi rút Ebola - Ảnh: Shutterstock |
Phương thức lây truyền
Con người không phải là vật chủ ký sinh trong tự nhiên của virus Ebola, và theo các chuyên gia của CDC cho biết, người đầu tiên mắc bệnh virus Ebola là do tiếp xúc trực tiếp với máu, các dịch tiết, các cơ quan của động vật bị nhiễm bệnh. Tại châu Phi, các động vật như tinh tinh, khỉ đột, dơi ăn quả, khỉ, linh dương rừng và nhím đã chết hoặc bị bệnh trong khu rừng nhiệt đới, khi lấy mẫu xét nghiệm thì đã phát hiện những con vật này bị nhiễm virus Ebola.
 |
Mô hình sinh bệnh của virus Ebola (nguồn: sciencedirect) |
Sau đó virus Ebola lây lan từ động vật vào trong cộng đồng người, từ đó con người là nguồn lây nhiễm chính trong cộng đồng. Bệnh Ebola lây lan chủ yếu theo đường tiếp xúc trực tiếp với máu và chất tiết của người bệnh hay động vật nhiễm virus, hoặc thông qua các dụng cụ, đồ vật ô nhiễm trong khi giết mổ động vật, dụng cụ điều trị tại bệnh viện hay trong sinh hoạt hàng ngày. Nghi lễ chôn, do người đưa tang tiếp xúc trực tiếp với cơ thể của người chết, cũng có thể đóng một vai trò trong việc lan truyền virus Ebola. Lây nhiễm cũng có thể gặp do sinh hoạt tình dục (qua dịch tiết âm đạo và tinh dịch) và lây nhiễm tại phòng thí nghiệm do thiếu an toàn sinh học
Nhân viên y tế thường xuyên bị nhiễm bệnh do điều trị bệnh nhân nhiễm Ebola. Điều này đã xảy ra, do nhân viên y tế tiếp xúc gần gũi với bệnh nhân mà không áp dụng đúng các biện pháp phòng ngừa kiểm soát lây nhiễm. Ví dụ, nhân viên chăm sóc sức khỏe không đeo găng tay, mặt nạ, kính bảo hộ khi tiếp xúc trực tiếp với máu của bệnh nhân bị nhiễm bệnh. Trong vụ dịch Ebola tại Sudan có tới 30% người trực tiếp chăm sóc bệnh nhân bị mắc bệnh. Virus cũng có thể lây truyền qua các giọt nước bọt và dịch tiết hô hấp bắn ra từ người bệnh.
Trong số các công nhân tiếp xúc với những con khỉ hoặc lợn bị nhiễm Ebola Reston, một số người nhiễm virus Ebola Reston đã được ghi nhận và không có triệu chứng lâm sàng. Như vậy, virus Ebola Reston xuất hiện ít có khả năng gây bệnh ở người hơn loài Ebola khác. Tuy nhiên, các bằng chứng chỉ liên quan đến các con đực trưởng thành khỏe mạnh. Hiện còn quá sớm để kết luận virus Ebola Reston ảnh hưởng đến sức khỏe của tất cả các nhóm dân cư, chẳng hạn như người suy giảm miễn dịch bị tổn thương, người thiếu các điều kiện chăm sóc y tế, phụ nữ mang thai và trẻ em. Virus Ebola Reston cần được nghiên cứu hơn nữa trước khi kết luận cuối cùng về độc lực của virus đối với người.
Các biểu hiện lâm sàng
EHF là một bệnh nặng do virus cấp tính, thường được đặc trưng bởi sự khởi phát đột ngột sốt, đau cơ, nhức đầu và đau cổ họng. Tiếp theo là nôn mửa, tiêu chảy, phát ban, suy thận và chức năng gan, trong một số trường hợp, chảy máu cả trong và ngoài. Kết quả xét nghiệm cho thấy, giảm lympho bào song tăng bạch cầu trung tính và tiểu cầu cũng như tăng men gan.
Mọi người đều có thể lây nhiễm miễn là trong máu và các chất tiết có chứa virus. Trong phòng thí nghiệm, virus Ebola phân lập được từ tinh dịch (tinh dịch được mua trên thị trường) đến ngày thứ 61 sau khi khởi phát bệnh.
Thời kỳ ủ bệnh thay đổi từ 2-21 ngày.
Trong thời gian dịch EHF, tỷ lệ tử vong thay đổi từ 25% đến 90%.
 |
(nguồn: microbiologybytes) |
Chẩn đoán
Bệnh sốt xuất huyết do virus Ebola cần được chẩn đoán phân biệt với một số bệnh truyền nhiễm khác như sốt thương hàn, sốt rét, sốt vàng, Bệnh vi khuẩn Shigella, bệnh tả, bệnh trùng xoắn, bệnh dịch hạch, rickettsiosis, sốt tái phát, viêm màng não, viêm gan và VHF khác.
Nhiễm vi rút Ebola chỉ có thể được chẩn đoán chính xác trong phòng thí nghiệm bởi một số xét nghiệm khác nhau:
+ Xét nghiệm bằng phản ứng ELISA.
+ Xét nghiệm phát hiện kháng thể IgM, IgG hoặc kháng nguyên virus
+ Phản ứng miễn dịch huỳnh quang gián tiếp (IFA)
+ Phản ứng chuỗi polymerase chép ngược (RT-PCR)
+ Virus phân lập bằng cách nuôi cấy tế bào.
Các xét nghiệm trên các mẫu lấy từ các bệnh nhân là một nguy cơ lớn và chỉ nên được tiến hành trong điều kiện kiểm soát tối đa an toàn sinh học.
 |
Nhân viên y tế đang kiểm tra bệnh nhân bị nghi nhiễm Ebola tại Uganda.
(Ảnh: AFP) |
Điều trị và vaccine
Bệnh sốt do virus Ebola hiện không có điều trị đặc hiệu cũng như không có vaccine phòng ngừa. Vì vậy, điều trị theo nguyên tắc: phát hiện, điều trị sớm; tập trung chủ yếu điều trị triệu chứng như giảm sốt, giảm đau, chống xuất huyết; chống suy gan, thận; trợ tim mạch, chống dị ứng. Có thể sử dụng một số hóa dược kháng virus như Rabavirin. Chỉ dùng kháng sinh khi có biểu hiện bội nhiễm.
Những loại thuốc mới hiện đang được nghiên cứu đã cho kết quả đầy hứa hẹn trong các phòng thí nghiệm và hiện đang được thử nghiệm. Vaccine cũng đang được thử nghiệm nhưng cũng phải mất nhiều năm nữa mới sản xuất được.
Vật chủ tự nhiên của virus Ebola
Tại châu Phi, những con dơi ăn trái cây, đặc biệt là các loài thuộc các chi Hypsignathus monstrosus, Epomops franqueti và Myonycteris torquata, được xem là vật chủ tự nhiên của virrus Ebola. Kết quả, sự phân bố địa lý của virus Ebola có thể nằm trong phạm vi của những con dơi ăn trái cây.
Virus Ebola trên động vật
Mặc dù các động vật linh trưởng là một nguồn lây nhiễm cho con người, nhưng các nhà khoa học không nghĩ đó là các ổ chứa mà chỉ là vật chủ tình cờ như con người. Kể từ năm 1994, dịch Ebola do loài virus Zaire và Ivory Coast gây ra đã được tìm thấy ở tinh tinh và khỉ đột.
 |
Ổ chứa virus Ebola trong tự nhiên |
Virus Ebola Reston là nguyên gây ra vụ dịch nghiêm trọng ở khỉ đuôi ngắn macaque (Macaca fascicularis) nuôi ở Philippine và ở khỉ nhập khẩu vào Mỹ trong các năm 1989, 1990, 1996 và vào năm 1992 khỉ nhập khẩu đến Ý từ Philippine.
Năm 2008, virus gây bệnh Ebola Reston được phát hiện trong nhiều đợt bùng phát dịch ở lợn. Không có triệu chứng nhiễm trùng ở lợn đã được báo cáo và thử nghiệm tiêm chủng có xu hướng để chứng minh rằng Ebola Reston có thể không gây ra một căn bệnh ở lợn.
Phòng chống và Kiểm soát Ebola Reston ở động vật.
Không có vaccine phòng ngừa Ebola Reston ở động vật. Vì vậy, thường xuyên làm sạch và khử trùng các trang trại nuôi lợn hoặc khỉ với natri hypochlorite hoặc chất tẩy rửa khác. Đây là những hoạt chất rất có hiệu quả trong việc tiêu diệt virus. Nếu một dịch bệnh nào bị nghi ngờ, các cơ sở nên được cách ly ngay lập tức. Tiêu huỷ động vật bị nhiễm bệnh bằng cách chôn hoặc đốt xác với sự giám sát chặt chẽ. Điều này là rất cần thiết để giảm nguy cơ lây truyền từ động vật sang người. Hạn chế hoặc cấm vận chuyển động vật từ các trang trại bị nhiễm đến các khu vực khác, điều này có thể làm giảm sự lây lan của căn bệnh này.
Các chuyên gia y tế của WHO, CDC chống dịch ở Uganda |
Khi dịch Ebola Reston xảy ra ở lợn và khỉ đã lây nhiễm cho con người trước, thì việc thành lập một hệ thống giám sát hoạt động thu ý để phát hiện các trường hợp mới là điều cần thiết trong việc cung cấp cảnh báo sớm cho cơ quan y tế thú y cũng như con người.
Giảm nguy cơ lây nhiễm Ebola ở người
Hiện nay, bệnh do virus Ebola không có thuốc điều trị đặc hiệu cũng như không có vaccine phòng bệnh ở người, vì vậy nâng cao nhận thức các yếu tố nguy cơ lây nhiễm Ebola và các biện pháp bảo vệ cá nhân là cách duy nhất để làm giảm sự nhiễm bệnh và tử vong.
Tại châu Phi, trong dịch vụ dịch sốt xuất huyết do virus Ebola, giáo dục truyền thông để giảm rủi ro trong cộng đồng cần được tập trung vào một số yếu tố sau:
+ Hạn chế tiếp xúc với những động vật hoang dã như những con dơi ăn quả bị nhiễm bệnh hoặc khỉ/vượn và không ăn thịt sống. Khi giết mổ động vật cần phải mang găng tay và quần áo bảo hộ thích hợp. Các sản phẩm từ động vật (máu và thịt) nên được nấu chín kỹ lưỡng trước khi ăn.
+ Giảm nguy cơ lây truyền từ người này sang người khác trong cộng đồng bằng cách tránh tiếp xúc trực tiếp hoặc gần với các bệnh nhân bị nhiễm bệnh, đặc biệt là với các dịch iết cơ thể của bệnh nhân. Găng tay và thiết bị bảo vệ cá nhân thích hợp nên được đeo khi chăm sóc bệnh nhân bị bệnh ở nhà. Rửa tay sau khi thăm bệnh nhân nhiễm virus Ebola trong các bệnh viện, cũng như sau khi chăm sóc bệnh nhân tại nhà.
+ Những cộng đồng bị ảnh hưởng bởi virus Ebola nên thông báo cho người dân về bản chất của bệnh và các biện pháp ngăn chặn dịch bệnh, bao gồm cả chôn lấp người chết. Những người tử vong do virus Ebola cần được xử lý và mai tán kịp thời.
Đối với Ebola Reston, giáo dục truyền thông sức khỏe cộng đồng nên tập trung vào việc giảm nguy cơ lây truyền từ lợn sang người như chăn nuôi không an toàn, thực hành giết mổ và tiêu thụ không an toàn các sản phẩm từ động vật như sữa, máu tươi hoặc mô động vật. Khi xử lý động vật bị bệnh hoặc khi giết mổ động vật cần mang găng tay và quần áo bảo vệ thích hợp. Trong các khu vực mà Ebola Reston đã được báo cáo phát hiện ở lợn, tất cả các sản phẩm động vật (máu, thịt và sữa) nên được nấu chín kỹ lưỡng trước khi ăn.
Kiểm soát lây nhiễm trong chăm sóc sức khỏe
Bệnh Ebola lan truyền từ người này sang người khác chủ yếu liên quan đến tiếp xúc trực tiếp với máu và chất dịch cơ thể bị bệnh. Lây nhiễm đến nhân viên y tế đã được báo cáo khi các nhân viên y tế không áp dụng các biện pháp kiểm soát thích hợp.
Nhân viên y tế chăm sóc những bệnh nhân nghi ngờ hoặc đã xác định virus Ebola nên áp dụng các biện pháp phòng ngừa kiểm soát lây nhiễm, tránh tiếp xúc trực tiếp với máu hoặc dịch tiết cơ thể của bệnh nhân, hoặc không tiếp xúc trực tiếp với môi trường bị ô nhiễm. Vì vậy việc chăm sóc sức khỏe cho bệnh nhân Ebola nghi ngờ hoặc đã xác định yêu cầu cần áp dụng các biện pháp kiểm soát nghiêm ngoặc và tăng cường các biện pháp phòng ngừa như vệ sinh bàn tay, sử dụng các thiết bị bảo hộ cá nhân, thực hành tiêm an toàn cũng như xử lý chất thải an toàn.
Nhân viên phòng thí nghiệm cũng có nguy cơ lây nhiễm cao. Các mẫu lấy từ các trường hợp Ebola nghi ngờ ở người và động vật để chẩn đoán nên được xử lý bởi đội ngũ nhân viên được đào tạo và xử lý trong phòng thí nghiệm được trang bị đầy đủ phù hợp.
Các vụ dịch chính bệnh sốt xuất huyết Ebola (nguồn: WHO)
Year | Country | Virus subtype | Cases | Deaths | Case fatality |
2011 | Uganda | Ebola Sudan | 1 | 1 | 100% |
2008 | Democratic Republic of Congo | Ebola Zaire | 32 | 14 | 44% |
2007 | Uganda | Ebola Bundibugyo | 149 | 37 | 25% |
2007 | Democratic Republic of Congo | Ebola Zaire | 264 | 187 | 71% |
2005 | Congo | Ebola Zaire | 12 | 10 | 83% |
2004 | Sudan | Ebola Sudan | 17 | 7 | 41% |
2003 | Congo | Ebola Zaire | 35 | 29 | 83% |
(Nov-Dec) |
2003 | Congo | Ebola Zaire | 143 | 128 | 90% |
(Jan-Apr) |
2001-2002 | Congo | Ebola Zaire | 59 | 44 | 75% |
2001-2002 | Gabon | Ebola Zaire | 65 | 53 | 82% |
2000 | Uganda | Ebola Sudan | 425 | 224 | 53% |
1996 | South Africa (ex-Gabon) | Ebola Zaire | 1 | 1 | 100% |
1996 | Gabon | Ebola Zaire | 60 | 45 | 75% |
(Jul-Dec) |
1996 | Gabon | Ebola Zaire | 31 | 21 | 68% |
(Jan-Apr) |
1995 | Democratic Republic of Congo | Ebola Zaire | 315 | 254 | 81% |
1994 | Cote d'Ivoire | Ebola Ivory Coast | 1 | 0 | 0% |
1994 | Gabon | Ebola Zaire | 52 | 31 | 60% |
1979 | Sudan | Ebola Sudan | 34 | 22 | 65% |
1977 | Democratic Republic of Congo | Ebola Zaire | 1 | 1 | 100% |
1976 | Sudan | Ebola Sudan | 284 | 151 | 53% |
1976 | Democratic Republic of Congo | Ebola Zaire | 318 | 280 | 88% |
Tài liệu tham khảo
1. Bộ Y tế (2009), Cẩm nang phòng chống bệnh truyền nhiễm
2. Luật phòng chống bệnh truyễn nhiễm (2007)
3. http://www.who.int/csr/don/2012_08_03/en/index.html
4. http://www.who.int/en/
5. http://www.cdc.gov/ncidod/dvrd/spb/outbreaks/index.htm#ebola-2012
6. http://www.microbiologybytes.com/blog/2008/11/21/new-species-of-ebola-virus-discovered/
7. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0140673610606678
8. http://www.scripps.org/articles/1721-ebola-hemorrhagic-fever
9. http://www.thelancetstudent.com/legacy/2010/11/30/the-lancet-seminar-ebola-haemorrhagic-fever/
10. http://www.telegraph.co.uk/travel/travelnews/9446413/Ebola-outbreak-sees-tourists-cancel-holidays-to-Uganda.html
11. http://www.livescience.com/21022-gorilla-ebola-recovery.html
12. http://www.nature.com/search/executeSearch?sp-c=25&sp-s=date_descending&sp-q=ebola
13. http://www.sciencedaily.com/releases/2011/08/110825154334.htm