Trong những năm gần đây, tiến trình hướng tới các mục tiêu quan trọng của Chiến lược kỹ thuật toàn cầu về bệnh sốt rét giai đoạn 2016-2030 (Global technical strategy for malaria-GTS) của Tổ chức Y tế thế giới (WHO)đã bị đình trệ, đặc biệt ở các quốc gia có gánh nặng bệnh tật cao.Vào năm 2022, ước tính có khoảng 608.000 ca tử vong liên quan đến sốt rét và 249 triệu ca sốt rét mới trên toàn cầu, trong đó trẻ nhỏ ở Châu Phi phải gánh chịu gánh nặng của căn bệnh này. Hàng triệu người tiếp tục bỏ lỡ các dịch vụ y tế cần để phòng chống, phát hiện và điều trị bệnh sốt rét. Ngoài ra, tiến bộ trong phòng chống sốt rét toàn cầu đã bị cản trở bởi những hạn chế về nguồn lực, khủng hoảng nhân đạo, biến đổi khí hậu và các mối đe dọa sinh học như kháng thuốc và hoá chất diệt côn trùng.
Việc thay đổi quỹ đạo của các xu hướng dịch tễ sốt rét hiện nay sẽ đòi hỏi nỗ lực khẩn cấp và phối hợp của các bên liên quan trên toàn bộ hệ sinh thái sốt rét, đặc biệt là trong bối cảnh xuất hiện các tác nhân gây cản trở tiềm năng khác.Với tư cáchlà bộ phận kỹ thuật về bệnh sốt rét của WHO, Chương trình Sốt rét Toàn cầu (Global Malaria Programme-GMP) có vai trò quan trọng trong việc dẫn dắt các đáp ứng toàn cầu chống lại căn bệnh này. Thông qua các hành động trực tiếp và mạng lưới của mình, GMP có tiềm năng định hình hệ sinh thái sốt rét và đạt được tác động ở cấp quốc gia.
Với ý nghĩ này, ngày 23/4/2024, GMP đã công bố tài liệu về chiến lược hoạt động mới, nêu rõ các ưu tiêntrong giai đoạn 2024-2030 và 4 đòn bẩy chiến lược để phòng chống và loại trừsốt rét nằm trong nhiệm vụ của Chương trình: các quy chuẩn và tiêu chuẩn, các công cụ mới và đổi mới, thông tin chiến lược về tác động và khả năng lãnh đạo. Chiến lược mới này cũng mô tả cách mà GMP sẽ chuyển đổi để cộng tác hiệu quả hơn với các chương trình khác, các văn phòng, đối tác quốc gia và khu vực, được xây dựng dựa trên các bài học rút ra từ Chương trình làm việc chung lần thứ 13 của WHO (Thirteenth General Programme of Work-GPW13) và các ưu tiên GPW14.
Hình 1. Chiến lược hoạt động chương trình sốt rét toàn cầu, 2024-2030
Chiến lược hoạt động của Chương trình Sốt rét Toàn cầu 2024-2030 vạch ra các ưu tiên và hoạt động chính mà GMP sẽ thực hiện đến năm 2030. Chiến lược này không phải để thay thế cho GTS 2016-2030; thay vào đó, nó phác thảo sự đóng góp của GMP nhằm hỗ trợ các quốc gia và đối tác đạt được các mục tiêu do GTS đã xác định trước đó.
Việc xây dựng chiến lược mới được dựa trên các nghiên cứu kỹ lưỡng về nguyên nhân gốc rễ của việc đáp ứng với sốt rét bị đình trệ và tham vấn rộng rãi, bao gồm hơn 50 cuộc phỏng vấn với đại diện toàn cầu, khu vực và quốc gia của WHOvà các đối tác bên ngoài trong hệ sinh thái sốt rét toàn cầu.
Hình 2. Tổng quan các tài liệu chính hướng dẫn công việc của Chương trình Sốt rétToàn cầu
Bối cảnh phát triển chiến lược hoạt động mới
GTS, được xuất bản lần đầu tiên vào năm 2015 và cập nhật vào năm 2021, đặt ra các mục tiêu đầy tham vọng để đáp ứng vào năm 2030. GMP của WHO chịu trách nhiệm điều phối các nỗ lực toàn cầu nhằm kiểm soát và loại trừsốt rét và hỗ trợ các quốc gia thành viên thực hiện GTS.Tiến bộ tốt đã đạt được trong việc loại trừ sốt rét và đề phòng sốt rét quay trở lại ở 43 quốc gia và một vùng lãnh thổ không còn bệnh sốt rét.Mục tiêu GTS năm 2020 về loại trừ bệnh sốt rét ở ít nhất 10 quốc gia đã đạt được (Bảng 1).
Bảng 1. Mục tiêu và các cột mốc của GTS 2016-2030
Kể từ năm 2015, Chương trình Sốt rét Toàn cầu đã đạt được một số thành công, bao gồmgiới thiệu một bộ tài liệu hướng dẫn tổng hợp thông qua nền tảng web và ứng dụng di động thân thiện với người dùng; điều phối các chứng nhận không có bệnh sốt rét cho 13 quốc gia; phát triển các chiến lược để đáp ứng với các mối đe dọa sinh học cấp bách, chẳng hạn như tình trạng kháng thuốc sốt rétvà sự lây lan của Anopheles stephensi ở Châu Phi; và thiết lập cơ chế đối tác chéo để giải quyết thách thức kép là sốt rét và COVID-19 và đảm bảo một đáp ứng phối hợp.
Chương trình cũng đóng một vai trò quan trọng, cùng với các Văn phòng Khu vực và Quốc gia của WHO cũng như một loạt đối tác, trong việc đưa ra khuyến nghị mang tính lịch sử về vắc xinRTS,S/AS01vào tháng 10 năm 2021. RTS,S/AS01 là vắc xin đầu tiên được WHO khuyến nghị không chỉ đối với bệnh sốt rét mà còn đối với bất kỳ bệnh ký sinh trùng nào ở người. Vắc xin sốt rét an toàn và hiệu quả thứ hai, R21/Matrix-M, đã được WHO khuyến nghị sử dụng vào tháng 10 năm 2023.
Năm 2016, WHO đã xác định 21 quốc gia có gánh nặng bệnh thấp có khả năng đạt được mục tiêu loại trừ sốt rét vào năm 2020 theo sáng kiến E-2020. Năm 2017, Chương trình Sốt rét Toàn cầu đã công bố Khung loại trừ bệnh sốt rétnhằm cung cấp cho các quốc gia cólưu hành sốt rétcác hướng dẫn về công cụ, hoạt động và chiến lược năng động cần thiết để đạt được sự gián đoạn lan truyền và đề phòng sốt rét quay trở lại. Bảy quốc gia E-2020 đã thành công trong việc đạt được cột mốc không có bệnh sốt rétvào năm 2020. Năm 2021, một nhóm mới gồm 26 quốc gia và vùng lãnh thổ có thể loại trừ sốt rét trong vòng 5 năm tới đã được xác định và sáng kiến E-2025 đã được thành lập.
Có thể thấy, mục tiêu loại trừ sốt rét và đề phòng sốt rét quay trở lại đang đi đúng hướng. Tuy nhiên,các mục tiêu GTS năm 2030 nhằm giảm tỷ lệ mắc và tử vong do sốt rét toàn cầu về cơ bản là đang không theo đúng hướng, từ năm 2017 đã có sự “bắt chéo” so với mục tiêu GTS (Bảng 1, Hình 2). Dựa trên các xu hướng hiện tại, sẽ khó đạt được các cột mốc tạm thời và mục tiêu đến năm 2030 về tỷ lệ mắc và tử vong do sốt rét.
Hình 3.So sánh tiến trình sốt rét toàn cầu về tỷ lệ mắc mới/tử vong với GTS
Sau đại dịch COVID-19, bối cảnh đáp ứng với bệnh sốt rét đã có khác biệt đáng kể: Tốc độ thay đổi khoa học và công nghệ nhanh hơn bao giờ hết; môi trường tài trợ chặt chẽ hơn; hệ sinh thái y tế toàn cầu đang phát triển; và bản thân WHO đang trải qua một quá trình thay đổi, trong khi mọi người đang đặt giá trị lớn hơn cho sức khỏe và hạnh phúc. Đồng thời, có quá nhiều người vẫn bỏ lỡ các biện pháp can thiệp cần thiết để phòng ngừa, phát hiện và điều trị bệnh sốt rét. Những người này sống ở những khu vực có cơ sở hạ tầng y tế yếu kém, thường xuyên kết hợp với các cuộc khủng hoảng xã hội và các tình trạng dễ bị tổn thương khác. Hơn nữa, có những thách thức đang nổi lên, chẳng hạn như các mối đe dọa sinh học mới, những thay đổi về sinh thái và nhân khẩu học. Cách tiếp cận “kinh doanh như thường lệ” đối với bệnh sốt rét sẽ khiến việc đáp ứng với bệnh sốt rét toàn cầu có thể chệch hướng hơn nữa so với mục tiêu GTS 2030 đã đặt ra. Nếu không thay đổi trong quỹ đạo hiện tại, nhiều người, đặc biệt là những người dễ bị tổn thương và có nguy cơ, sẽ tiếp tục chết vì một căn bệnh có thể phòng ngừa và điều trị được. Cần có nỗ lực và sự tham gia phối hợp từ tất cả các bên liên quan để đảm bảo các hành động có mục tiêu tốt và các nguồn lực cần thiết để đưa hoạt động đáp ứng với sốt rét trên toàn cầu trở lại đúng hướng.
Nguyên nhân sâu sa sự đình trệ của tiến trình GTS
Một cuộc đánh giá để tìm hiểu về nguyên nhân dẫn đến sự đình trệ của tiến trình GTS. Đánh giá này cho thấy hệ sinh thái sốt rét hiện nay phải đối mặt với những thách thức trong quá trình chăm sóc liên tục trong việc tối đa hóa tác động của các biện pháp can thiệp (ví dụ: tính sẵn có, khả năng tiếp cận, khả năng chấp nhận) cho hàng triệu người có nhu cầu. Những thách thức này càng trở nên phức tạp bởi những nguy cơ tổn hại đến hiệu quả của các can thiệp(do những lo ngại về chất lượng và các mối đe dọa sinh học như kháng thuốc và kháng hoá chất diệt côn trùng) và do môi trường bị hạn chế nặng nề về tài nguyên. Trong bối cảnh đó, cần có sự liên kết hiệu quả hơn của các đối tác đằng sau các ưu tiên được xác định của quốc gia.
Hình 4. Khung Tanahashi đánh giá hiệu quả bao phủ
Khung Tanahashi (Hình 4) đã được sử dụng để xác định những hạn chế của hệ thống y tế trong việc cung cấp dịch vụ y tế có chất lượng và can thiệp sốt rét cho tất cả những người có nhu cầu. Những hạn chế này bao gồm thiếu các dịch vụ và hàng hóa sẵn có, không thể tiếp cận về mặt địa lý, nhu cầu dịch vụ thấp, cung cấp dịch vụ chăm sóc chậm, tuân thủ các phác đồ lâm sàng thấp và chi phí tự chi trả của cá nhân và hộ gia đình.
Những thiếu sót này hạn chế khả năng thu hẹp khoảng cách về độ bao phủ, chất lượng và khả năng chi trả của các biện pháp can thiệp sốt rét, đồng thời làm suy yếu tiềm năng đạt được UHC. Khung Tanahashicó thể được sử dụng để nêu bật những thiếu sót hiện tại dẫn đến số ca mắc và tử vong do sốt rét quá cao. Ở nhiều quốc gia có bệnh sốt rét, không có đủ số lượng cơ sở y tế, dịch vụ tiếp cận cộng đồng và dịch vụ dựa vào cộng đồng. Điều này càng trở nên phức tạp hơn do thiếu nhân viên y tế có tay nghề và năng động cũng như các công cụ, thuốc men và chẩn đoán để phòng ngừa và điều trị bệnh sốt rét tại các điểm cung cấp dịch vụ. Các yếu tố bên cầu, bao gồm nghèo đói và nhu cầu ưu tiên các hoạt động sinh kế hàng ngày, trình độ học vấn thấp hơn và các chuẩn mực, vai trò và mối quan hệ có hại về giới, có thể đặt ra nhiều rào cản hơn nữa trong việc tiếp cận các dịch vụ chữa bệnh sốt rét.
Cần thay đổi để đáp ứng với xu hướng hiện nay
Cần phải có sự thay đổi trong đáp ứng sốt rét toàn cầu để ngăn ngừa những ca tử vong có thể tránh được và đạt được các mục tiêu GTS. Sự thay đổi này cần tìm cách giải quyết những nguyên nhân gốc rễ đã được xác định và tập trung vào hiệu quả, tính bền vững, công bằng, khả năng tiếp cận và hội nhập. GMP phải thúc đẩy sự thay đổi này trong bối cảnh sức khỏe toàn cầu đang thay đổi nhanh chóng của thời kỳ hậu đại dịch. Toàn bộ hệ sinh thái sốt rét của các đối tác cũng có thể cần phải điều chỉnh cách tiếp cận tương ứng của họ.
Giải quyết khoảng trống tài trợ sẽ yêu cầu sử dụng hiệu quả các nguồn lực hiện có và lợi ích đạt được phải khuyến khích các nhà tài trợ mới tham gia vào đáp ứng với bệnh sốt rét. Cần có sự hỗ trợ chính trị mạnh mẽ ở các quốc gia có gánh nặng bệnh sốt rét đáng kể để tận dụng nguồn tài trợ trong nước nhằm thúc đẩy sự thay đổi và tạo ra tác động bền vững và công bằng. Cam kết chính trị cũng cần thiết ở các quốc gia đang phải đối mặt với việcloại trừ, nơi dịch bệnh ít nổi bật hơn, vì lợi ích từ việc loại trừ sẽ rất lớn.
Để duy trì hiệu quả và hỗ trợ tạo bước ngoặt trong cuộc chiến chống lại bệnh sốt rét trong bối cảnh y tế toàn cầu đang thay đổi nhanh chóng, GMP phải tinh chỉnh trọng tâm và điều chỉnh cách thức làm việc hiện tại ở cả ba cấp độ (tức là toàn cầu, khu vực và quốc gia).
Chiến lược hoạt động mới của Chương trình Sốt rét Toàn cầu 2024-2030
Các nguyên tắc làm nền tảng cho khuôn khổ chiến lược là: quyền sở hữu và lãnh đạo của đất nước, với cách tiếp cận của toàn chính phủ và toàn xã hội; hệ thống y tế vững mạnh để tạo điều kiện thành công cho các hoạt động đáp ứng với bệnh sốt rét ở các quốc gia; công bằng trong việc tiếp cận các dịch vụ y tế có chất lượng; và tích hợp dữ liệu và khoa học vào các quyết định, khuyến nghị và kế hoạch hành động. Trọng tâm của khuôn khổ này là bốn mục tiêu chức năng chiến lược: các quy chuẩn và tiêu chuẩn; công cụ mới và đổi mới; thông tin chiến lược về tác động; và khả năng lãnh đạo. Trụ cột xuyên suốt thứ năm (nằm ngang), hỗ trợ các quốc gia dựa trên bối cảnh, sẽ hoàn thành các mục tiêu. Toàn bộ chi phí của các mục tiêu này sẽ được ước tính.
Hình 5. Khung chiến lược của chiến lược hoạt động của GMP
Trên tất cả các mục tiêu chiến lược, GMP sẽ tăng cường các hoạt động cốt lõi để đáp ứng nhu cầu của các quốc gia và hệ sinh thái sốt rét rộng hơn. Những hoạt động này bao gồm hướng dẫn tổng hợp cập nhật được phổ biến nhanh chóng và rõ ràng; hỗ trợ từ đầu đến cuối cho việc giới thiệu sản phẩm mới, được củng cố bởi các quy trình thống nhất và hợp lý; theo dõi các xu hướng và mối đe dọa để hỗ trợ việc ra quyết định dựa trên dữ liệu; sự liên kết của các bên liên quan xung quanh một chương trình nghị sự kỹ thuật chung; và phân tầng hỗ trợ cho các quốc gia dựa trên nhu cầu.
Trong mỗi mục tiêu chiến lược, nhiều phân khu đã được xác định để phác thảo rõ hơn các hoạt động chính của Chương trình. Cung cấp hỗ trợ quốc gia dựa trên bối cảnh là một chức năng xuyên suốt trên tất cả các chức năng dọc, vì tất cả các yếu tố của chiến lược hoạt động sẽ chuyển thành hỗ trợ cấp quốc gia. Các mục tiêu chiến lược được trình bày chi tiết hơn trong Hình 6.
Hình 6. Chi tiết các mục tiêu của chiến lược hoạt động mới của GMP
Ba sáng kiến mang tính chuyển đổi đã được xác định để tăng cường tác động của GMP đối với hoạt động đáp ứng.
§Đầu tiên, GMP sẽ giới thiệu các Cán bộ Chương trình Quốc tế (International Programme Officers-IPO) tại các quốc gia “Gánh nặng cao đến tác động cao” (High burden to high impact-HBHI) để nhân rộng tác động của các khoản đầu tư của đối tác ở cấp quốc gia thông qua sự phối hợp tốt hơn từ quan điểm trung lập. Trong vòng 12 tháng kể từ khi triển khai chiến lược hoạt động, Chương trình có kế hoạch thí điểm phương pháp IPO tại hai quốc gia Châu Phi.
§Thứ hai, GMP sẽ đẩy nhanh các nỗ lực loại trừ sốt rét thông qua hỗ trợ kỹ thuật trong đó Chương trình là cơ quan duy nhất cung cấp hướng dẫn và hỗ trợ cho các quốc gia có tiềm năng loại trừ sốt rét vào năm 2025. Trong vòng 12 tháng kể từ khi triển khai chiến lược, Chương trình lên kế hoạch hỗ trợ ba quốc gia (Georgia, Ai Cập và Timor-Leste) trong nỗ lực đạt được chứng nhận không có bệnh sốt rét từ WHO.
§Thứ ba, GMP sẽ tăng cường đáp ứng với tình trạng kháng thuốc sốt rét bằng cách chủ động giải quyết các mối đe dọa mới và đang nổi lên, sử dụng phạm vi tiếp cận và kiến thức được tích lũy bởi Chương trình. Trong vòng 12 tháng kể từ khi triển khai chiến lược, Chương trình có kế hoạch khởi động và triệu tập mạng lưới nghiên cứu hiệu quả điều trị (Therapeutic Efficacy Study-TES) ở Đông Phi, vùng Sừng châu Phi, Trung Phi và Nam Phi.
Việc thực hiện các bằng chứngvà tất cả các hoạt động trong chiến lược hoạt động hoàn toàn phụ thuộc vào mức tài trợ mà GMP có thể huy động được. Trọng tâm của chiến lược hoạt động của GMP là duy trì và tăng cường hơn nữa vai trò của Chương trình với tư cách là người đi đầu về mặt kỹ thuật trong đáp ứng với sốt rét toàn cầu. Không tổ chức nào khác có thẩm quyền công bố các quy phạm, tiêu chuẩn hướng dẫn các quốc gia và đối tác thực hiện các hoạt động. Được thúc đẩy bởi sự nhấn mạnh ngày càng tăng vào trách nhiệm giải trình, tính minh bạch, khả năng dự đoán và sự tham gia sớm với hệ sinh thái, một danh sách chi tiết các sản phẩm kỹ thuật đã được đưa vào chiến lược.
Các yếu tố hỗ trợ cho sự thành công của chiến lược
Các yếu tố hỗ trợ xuyên suốt bao gồm:
1)Sự bổ sung giữa ba cấp độ của WHO;
2)sự phối hợp giữa các bộ phận và các phòng ban và
3)sự tham gia của đối tác.
4)Các yếu tố hỗ trợ khác bao gồm:
5)chuyển đổi nội bộ của GMP để tăng cường quản lý hiệu suất và đề xuất giá trị cho nhân tài;
6)Một trọng tâm mới vào việc huy động nguồn lực để cấp vốn bền vững.
Sự phối hợp trong cơ cấu ba cấp độ của WHO sẽ được thúc đẩy bởi sự tham gia tích cực giữa GMP, Văn phòng khu vực của WHO và Văn phòng quốc gia của WHO tại các quốc gia lưu hành bệnh sốt rét để đảm bảo tính nhất quán và bổ sung trong việc thực hiện chiến lược. Bằng cách hợp tác chặt chẽ với các Văn phòng khu vực và quốc gia của WHO,GMPcó thể chuyển tải hướng dẫn, vận động và lãnh đạo toàn cầu một cách hiệu quả hơn thành tác động ở các quốc gia lưu hành sốt rét. Các Văn phòng khu vực và quốc gia của WHO phải được trao quyền để hỗ trợ điều phối và hỗ trợ trong nước cho các chương trình phòng chống sốt rét quốc gia.
Khung kết quả của chiến lược hoạt động mới
Kế hoạch hoạt động chi tiết phác thảo các hoạt động cụ thể sẽ được chuẩn bị và duy trì.Tiến độ của các hoạt động này sẽ được theo dõi dựa trên lý thuyết về sự thay đổi, được theo dõi bằng các công cụ giám sát và đánh giá mạnh mẽ, đồng thời được thông báo tới các nhà tài trợ và đối tác.
Các mục tiêu của GMP hoàn toàn phù hợp với các mục tiêu GTS. Những mục tiêu này đã được chuyển thành các kết quả đầu ra cụ thể nhằm hỗ trợ các kết quả mong muốn trong cuộc chiến chống lại bệnh sốt rét.Các mục tiêu cũng đã được chuyển thành các sản phẩm có thể thực hiện được trong suốt tiến trình chăm sóc y tế liên tục. Các kế hoạch hoạt động chi tiết hàng năm nêu rõ các hoạt động cụ thể sẽ được chuẩn bị và duy trì phù hợp với chiến lược hoạt động này. GMP sẽ giám sát và theo dõi tiến độ của các hoạt động này để đảm bảo thực hiện nhất quán chiến lược hoạt động.
Hình 7. Các sản phẩm của GMP trong tiến trình chăm sóc y tế liên tục
Việc thực hiện thành công chiến lược hoạt động sẽ dựa vào các nguồn tài trợ đầy đủ và bền vững cho GMP. Việc thực hiện chiến lược hoạt động sẽ tiêu tốn khoảng 20 triệu USD vào năm 2024, dự kiến sẽ tăng lên khoảng 26 triệu USD mỗi năm khi các hoạt động dần dần được đẩy mạnh. Phần lớn nguồn tài trợ này liên quan đến việc thực hiện (và tăng cường) các hoạt động cốt lõi mà GMP có nhiệm vụ thực hiện. Điều này cũng bao gồm việc đảm bảo rằng Chương trình đã tuyển dụng đủ nhân viên để đảm nhận các vai trò còn trống và thực hiện các hoạt động. Sẽ cần có nguồn tài trợ bổ sung để thực hiện các hoạt động mang tính chuyển đổi mà GMP đã xác định được các cơ hội để thúc đẩy tác động có mục tiêu. Chúng bao gồm: tuyển dụng và triển khai IPO tại các quốc gia HBHI để hỗ trợ điều phối và lãnh đạo kỹ thuật ở cấp quốc gia; đẩy nhanh loại trừ sốt rét thông qua việc áp dụng các biện pháp can thiệp mang tính thay đổiở các quốc gia đã được xác định là ứng cử viên tiềm năng để loại trừ sốt rét và chứng nhận các quốc gia đủ điều kiện là không còn bệnh sốt rét; và tăng cường đáp ứng với tình trạng kháng thuốc bằng cách triển khai và triệu tập mạng lưới TES ở Châu Phi và tiểu vùng sông Mê Kông mở rộng.Những ước tính kinh phí này là sơ bộ và có thể phát triển theo thời gian dựa trên nhu cầu của hệ sinh thái sốt rét và mức độ tham vọng mà GMP nhằm giải quyết những nhu cầu này.