Leishmania là một trong trùng roi ký sinh ở đường máu và hệ lưới- mô bào, có 3 giống Leishmania gây bệnh ở người là Leishmania tropica, Leishmania brazilinensis và Leishmania donovani.
Phân bố dịch tễ học:
Bệnh Leishmaniasis hiện nay phân bố khá rộng trên thế giới, đặc biệt là các nước nhiệt đới và cận nhiệt đới. Bệnh đã ảnh hưởng đến 85 nước, trong đó có 72 nước đang phát triển và 13 nước phát triển.
- Leishmania tropica (L.tropica): gây bệnh Leishmania ở da, thường gặp ở vùng Tiểu Á, Trung Á và Tây Nam Á.
- Leishmania brazilinensis (L. brazilinensis): gây bệnh Leishmania ở da và niêm mạc, thường gặp ở Trung Mỹ và Nam Mỹ, Nam Châu Phi.
- Leishmania donovani (L. donovani): gây bệnh Leishmania ở nội tạng, còn gọi là bệnh Kala azar, phân bố rộng ở châu Phi, Châu Á; đặc biệt là Trung Quốc và Ấn Độ, phía nam Châu Âu và các nước Nam Mỹ và Trung Mỹ. Ở một số nước, số ca nhiễm bệnh tăng lên khá nhanh, theo tác giả Xueli Zheng : Brazil năm 1998 có21.800 ca,đến năm 2003 là 60.000 ca; vùng Kabul (Afghanistan) năm 1994 có 14.200 ca, năm 2002 lên tới 67.500 ca; vùng Aleppo (Syria) năm 1998 là 3.900 ca, năm 2002 lên tới 6.275 ca. Nhiều tác giả cho rằng sở dĩ có sự gia tăng của bệnh là do một số yếu tố nguy cơ như sự thay đổi hành vi và môi trường sống của con người, thay đổi chỗ ở mới, sự xâm phạm rừng đầu nguồn, sự di chuyển ồ ạt của người dân từ nông thôn ra thành thị. Tuy nhiên nhóm nguy cơ nhiễm bệnh nhiều nhất là người thiếu dinh dưỡng, suy giảm hệ thống miễn dịch như bệnh nhân nhiễm HIV/AIDS.
Ở Việt Nam, năm 1954 GS Đặng Văn Ngữ khẳng định có muỗi cát Phlebotomus tồn tại ở vùng châu thổ sông Hồng, nhưng chưa tìm thấy ca bệnh trên người. Theo báo cáo của Nguyễn Ngọc Hàm và cộng sự có một bệnh nhân nữ Nguyễn Thị H, 28 tuổi cư trú tại phường Hà Tu, thành phố Hạ Long, tỉnh Quảng Ninh đã nhiễm HIV nhập viện tại Bệnh viện Việt Nam-Thụy Điển (Uông Bí-Quảng Ninh) ngày 13/2/2001 với các triệu chứng sốt liên tục kéo dài 10 ngày, mệt mỏi chán ăn không rõ nguyên nhân, thể trạng gầy xút, sút cân và thiếu máu trầm trọng. Các bác sĩ tại đây đã nghi ngờ qua tiêu bản tủy đồ và phát hiện bệnh nhân mắc Kala azar ( thuộc chủng bệnh L. donovani), còn được gọi là “sốt đen”, căn bệnh chưa từng được phát hiện ở Việt Nam. Bệnh nhân tiếp tục được các chuyên gia Thụy Điển làm tiêu bản nuôi cấy ký sinh trùng trong môi trường đặc hiệu NNN và được khẳng định là trùng khớp với tiêu bản mẫu của bệnh Kala azar. Bệnh nhân đã được điều trị thuốc đặc hiệu Amphotericine B, ngày truyền 1 lọ trong 20 ngày liên tục kết hợp truyền máu và nâng cao thể trạng, bệnh nhân khỏi hoàn toàn. Như vậy ca mắc bệnh đầu tiên ở Việt Nam đã được khẳng định.
Nghiên cứu bước đầu của Nguyễn Văn Châu, Nguyễn Văn Đề và CS từ 2002-2003 tại tỉnh Quảng Ninh: khám 1.236 người ở các phường Hà Phong (TP Hạ Long), phường Cẩm Tây, phường Cẩm Sơn (thị xã Cẩm Phả) và một số địa phương lân cận đã phát hiện 377 người có các triệu chứng sốt kéo dài hoặc hạch to, gan to hoặc lở loét ngoài da (có 65 trường hợp nhiễm HIV). Những người này đã được lấy máu ngoại vi (337 người) và chọc tủy xương (299 người) để xét nghiệm 120 mẫu tủy xương, gan, lách của 10 con chó và 900 mẫu tủy xương, gan lách của 100 con chuột (58 Rattus flavipectus, 42 R.norvegics) đều không tìm thấy Leishmania. Đã bắt được 104 con muỗi cát thuộc loài Phlebotomus (Anaphlebotomus) stantoni tại phường Hà Phong, thành phố Hạ Long (nơi có bệnh nhân Nguyễn Thị H nhiễm Leishmania năm 2001). Như vậy cần tiếp tục nghiên cứu những đối tượng nguy cơ về bệnh Leishmaniasis trên các vùng khác ở Việt Nam.
Hình thể của Leishmania khác nhau ở các giai đoạn:
+ Giai đoạn Leishmania gặp trong hệ lưới - mô bào của người, hình quả trứng, kích thước 2mcm, có 1 nhân, một thể cân trục hợp với blepharoplast thành hạt gốc roi, 1 phần roi ngắn chưa nhô ra khỏi nguyên sinh chất gọi là axonema (trục roi)
+ Giai đoạn Leptomonas: gặp ở ruột muỗi cát Phlebotomus, hình con thoi, dài 15mcm, có nhân ở giữa thân, phía đầu có hạt gốc roi và một rôi hướng về phía trước.
Chu kỳ phát triển:
 |
Chu kỳ gây bệnh Leishmaniasis ở người |
Ký sinh trùng ở trong các mô bào của hệ lưới-mô bào, tăng sinh bằng cách phân đôi; khi tăng trưởng đông đúc, giai đoạn Leishmania sẽ phá vỡ tế bào và lưu thông trong máu, khi muỗi cát Phlebotomus hút máu bệnh nhân, giai đoạn Leishmania chuyển thành giai đoạn Leptomonas ở ruột giữa, sau đó ký sinh trùng di chuyển lên hầu quản. Khi muỗi cát này đốt người, ký sinh trùng xâm nhập vào máu, đến hệ lưới- mô bào và chuyển thành giai đoạn Leishmania.
Triệu chứng của bệnh:
- Bệnh Leishmania ở da do L.tropica: KST xâm nhập hệ lưới –mô bào ở da, gây viêm da, sẩn, sau đó loét kéo dài 2-10 tháng mới lành.
 |
Hình ảnh tổn thương vùng da mặt do L.tropica |
- Bệnh Leishmania ở da và niêm mạc do L. brazilinensis: vết loét ngoài da giống bệnh trên, ngoài ra còn những vết loét khác ở miệng, hầu quản, tai và mũi. Các vết loét ăn sâu, phá hủy xương và sụn.
- Bệnh Leishmania nội tạng: còn gọi là bệnh Kala azar do L. donovani, bệnh này đã gặp ở Việt Nam. KST xuất hiện rất nhiều trong gan, lách, hạch bạch huyết, não, tủy xương, niêm mạc ruột…Bệnh nhân sốt 39-400C, ngày 2 lần sốt, tiêu chảy, sụt cân, gan to, lách to. Hồng cầu, bạch cầu và tiểu cầu trong máu đều giảm; tuyến thượng thận bị suy khiến da xạm. Nếu không điều trị, bệnh nhân chết trong vòng 2 năm; nếu điều trị không triệt để , bệnh chuyển sang hậu Kala azar: trên da có những vùng trắng, nổi cục chứa đầy KST.
 |  |
Bệnh nhân | nhiễm L. donovani có gan và lách to |
Chẩn đoán bệnh:
- Nhuộm Giêm sa chất hút từ gan, lách, tủy xương có thể thấy Leishmania
- Cấy bệnh phẩm lên môi trường NNN (Navy, McNeal và Nicolle) có thể thấy thể Leptomonas
- Tiêm bệnh phẩm vào thú phòng thí nghiệm, có thể tìm thấy giai đoạn Leptomonas sau một thời gian.
- Chẩn đoán miễn dịch: tìm kháng thể bằng các phương pháp cố định bổ thể, miễn dịch huỳnh quang và đông huyết thanh bằng formol.
Điều trị: dùng hợp chất của antimonine hay diamidine, amphotericin B
Phòng bệnh: Tránh để muỗi cát Phlebotomus đốt, phun thuốc diệt muỗi và không để muỗi có điều kiện đẻ trứng sinh sản.
Tài liệu tham khảo:
1. Trần Xuân Mai và CS. Trùng roi ký sinh máu và hệ lưới-mô bào. Ký sinh trùng y học. Trung tâm đào tạo và bồi dưỡng cán bộ y tế TP Hồ Chí Minh 1994.
2. Nguyễn Ngọc Hàm, Nguyễn Thị Tuyết Mai, nguyễn Văn Đề và CS. Thông báo ca bệnh Leishmaniasis được phát hiện đầu tiên ở Việt Nam. Tạp chí phòng chống sốt rét và các bệnh ký sinh trùng, số 4.2001.
3. Nguyễn Văn Châu, Nguyễn Văn Đề và CTV. Kết quả bước đầu điều tra dịch tễ bệnh trùng roi đường máu Leishmania tại Quảng Ninh trong năm 2002-2003. Tạp chí phòng chống sốt rét và các bệnh ký sinh trùng, số 3.2005.
4. Xuelizheng. Leishmania and Leishmanioses. Report ofthe Department of Pathognenicbiology of school Public health and Tropical Medicine of Southern Medical University in China 2008.