Vào các buổi tối khi đi ngủ, một số bà mẹ thường thấy con mình lấy tay gãi hậu môn và mở miệng kêu lên “Mẹ ơi ! Con bị ngứa đít”. Trẻ con chỉ biết làm và nói lời thô thiển như vậy nhưng người mẹ cần có sự quan tâm trước hiện tượng này. Có thể con mình đã bị nhiễm giun kim, một loại ký sinh trùng đường ruột mặc dù không gây nên bệnh lý cấp tính nhưng nó ảnh hưởng nhiều đến sức khoẻ và sự phát triển của trẻ thơ nếu không được chăm sóc, điều trị và phòng tránh sự mắc bệnh một cách tích cực.
Đặc điểm của giun kim
Giun kim (Enterobius vermicularis) ký sinh chủ yếu ở trẻ em, nó là một loại giun nhỏ như cây kim, có màu trắng, giun đực dài khoảng 2-5 mm, giun cái dài khoảng 9-12 mm. Giun kim trưởng thành sống ở ruột, lúc đầu là ruột non, sau chuyển xuống sống ở ruột già, cũng có thể gặp giun kim còn non ở ruột thừa. Ở ruột, giun đực và giun cái có khả năng giao phối, sau đó con đực chết, con cái thụ tinh mang đầy trứng trong buồng tử cung. Mặc dù giun cái tuy nhỏ nhưng có tử cung rất lớn, chứa khoảng 200.000 trứng, nó không đẻ ở ruột mà xuống phần cuối cùng của ruột để đẻ, thường là ở rìa hậu môn, những nếp nhăn quanh hậu môn nên dễ phát hiện. Khi đẻ, giun cái gồng mình lại, bóp mạnh tử cung và dốc toàn bộ trứng ra ngoài với số lượng trứng từ 4.000-16.000. Sau khi đẻ xong, giun cái teo lại và cũng chết nên tuổi thọ của giun kim rất ngắn, khoảng 2 tháng. Trứng của giun kim có kích thước rất nhỏ, lúc đầu có màu trắng, sau chuyển thành màu nâu và ngay sau khi đẻ, ấu trùng đã hình thành bên trong trứng nên nó có khả năng phát triển rất nhanh khi gặp nhiệt độ, độ ẩm thích hợp. Ấu trùng thoát khỏi vỏ trứng có cử động ít và chờ cơ hội xâm nhập vào người bằng nhiều đường khác nhau. Khi vào cơ thể người, ấu trùng đi theo ống tiêu hóa đến ruột non để ký sinh và phát triển thành giun trưởng thành.
Giun kim có mặt ở khắp nơi trên thế giới và mức độ lưu hành bệnh tùy thuộc vào điều kiện vệ sinh cá nhân. Trẻ em là đối tượng dễ bị mắc bệnh và bệnh dễ dàng lây lan làm cho cả một tập thể trẻ em bị nhiễm. Ở Việt Nam, tỷ lệ nhiễm giun kim từ 18-47 % tùy theo điều kiện vệ sinh của từng địa phương; trẻ em ở thành phố có tỷ lệ mắc bệnh cao hơn ở nông thôn, nữ gặp nhiều hơn nam, trẻ sống tập thể bị nhiễm cao hơn trẻ sống với gia đình. Mật độ nhiễm giun kim tăng nhanh từ 1-5 tuổi và sau đó giảm dần cho đến tuổi trưởng thành. Ở người lớn vẫn có thể bị nhiễm giun kim nhưng chiếm tỷ lệ thấp.
Ấu trùng giun kim xâm nhập vào người bằng cách nào ?
Ấu trùng giun kim xâm nhập vào người bằng nhiều đường khác nhau như dùng tay gãi hậu môn và ngậm ngón tay vào miệng hoặc cầm các loại thức ăn, đồ uống, vật dụng ... ấu trùng có điều kiện xâm nhập vào đường tiêu hóa gọi là đường tự tái nhiễm. Ấu trùng khi phát triển đầy đủ cũng có khả năng chui ngược chiều lên ống tiêu hóa để gây nên sự tái nhiễm, một số trường hợp giun cái có khả năng đẻ ngay tại ruột và tình trạng tay bẩn cũng tạo cơ hội để bị tái nhiễm. Sự tái nhiễm giun xảy ra bằng nhiều đường khác nhau nên mặc dù giun kim có tuổi thọ ngắn nhưng bệnh nhiễm giun kim thường kéo dài. Ấu trùng giun kim cũng có thể từ hậu môn chui ngược vào bộ phận sinh dục nữ. Trứng và ấu trùng giun kim có thể phát tán ở nhiều nơi như chăn, chiếu, gường nằm, ghế ngồi, móng tay, đáy quần, sách vở, tiền giấy ngân hàng ... nên có khả năng lây nhiễm rất nhanh chóng và dễ dàng.
Làm sao phát hiện được bệnh nhiễm giun kim ?
 |
Viện Sốt rét-KST-CT Quy Nhơn tăng
cường công tác truyền thông tập huấn
cho các cán bộ tuyến huyện về giun kim
và các biện pháp phòng tránh. |
Giun kim được phát hiện khi trẻ có hiện tượng bị ngứa hậu môn, hay quấy khóc về ban đêm, soi và nhìn kỹ ở rìa hậu môn thấy giun kim cái bò ra tại đây để đẻ trứng. Nếu trẻ đi tiêu có phân rắn có thể dễ dàng thấy giun kim cái bám ở rìa. Thông thường không thể tìm thấy trứng giun kim ở trong phân, muốn tìm thấy trứng phải dùng phương pháp xét nghiệm bằng giấy cellophane dính trứng ở hậu môn, dùng que quấn bông gòn chùi hậu môn hoặc que thủy tinh đầu tròn mài ráp, chùi quanh hậu môn để thu thập trứng và làm xét nghiệm phát hiện. Cố Giáo sư Đặng Văn Ngữ, Viện trưởng Viện Sốt rét-Ký sinh trùng-Côn trùng đầu tiên của Việt Nam đã nghiên cứu và ứng dụng một phương pháp đơn giản để xét nghiệm tìm trứng giun kim bằng cách dùng giấy bóng kính, cắt thành những miếng hình chữ nhật với kích thước 22 x 32 mm; giấy được phết mỏng với một lớp hồ dính. Khi thu thập trứng giun, dùng một ít nước thấm vào mặt có lớp hồ dính của miếng giấy bóng kính, chùi kỹ hậu môn bằng mặt giấy bóng kính có hồ dính, sau đó dán miếng giấy lên trên lam kính để xét nghiệm phát hiện trứng giun dưới kính hiển vi quang học. Ngoài ra cũng có thể dùng phương pháp miễn dịch học để chẩn đoán bệnh giun kim ở những cơ sở có điều kiện.
Giun kim gây nên những tác hại gì ?
Giun kim chủ yếu gây nên tác hại kích thích và rối loạn như rối loạn tiêu hóa, viêm ruột thừa, rối loạn thần kinh, rối loạn sinh dục và những biến chứng bất thường khác. Rối loạn tiêu hóa thường gặp với triệu chứng ngứa hậu môn, ngứa xuất hiện vào buổi tối và lúc đi ngủ trùng khớp với thời điểm giun kim cái bò ra hậu môn để đẻ trứng. Vào lúc trẻ em đi ngủ, nhiệt độ của giường ngủ, chăn ấm tạo điều kiện thích hợp để giun cái bò xuống hậu môn để đẻ và kích thích gây ngứa. Ruột nhiễm giun kim có thể bị viêm kéo dài, vì vậy làm cho phân bị lỏng, đôi khi có chất nhầy và máu như bệnh kiết lỵ. Ngoài ra những thương tổn ở ruột cũng làm cho trẻ chán ăn, buồn nôn, đau bụng âm ỉ, dễ đi tiêu chảy ... Viêm ruột thừa do giun kim cũng là tác hại được ghi nhận ở trẻ em vì sự có mặt của giun ở ruột thừa gây nên tình trạng viêm nếu có bội nhiễm. Sự rối loạn thần kinh xảy ra khi trẻ bị nhiễm nhiều giun kim biểu hiện với các triệu chứng như bứt rứt, suy nhược thần kinh, có một số trường hợp bị co giật, run tay, chóng mặt, ù tai, ngất xỉu, không ngủ được, quấy khóc về đêm, dễ bị đái dầm ... Tình trạng rối loạn sinh dục xảy ra khi giun kim xâm nhập vào bộ phận sinh dục và gây kích thích như bị cương dương, viêm âm đạo; người lớn có thể bị di tinh, rối loạn kinh nguyệt, có khí hư. Những biến chứng bất thường được ghi nhận do giun kim ký sinh lạc chỗ như vào phổi, thực quản, hốc mũi, bàng quang, cổ tử cung ... gây viêm; vào buồng trứng, chui sâu vào thành ruột non tạo nên những khối u nhỏ.
Điều trị và phòng bệnh
Khi trẻ em bị mắc bệnh giun kim, việc điều trị cần kết hợp chặt chẽ với việc phòng bệnh vì trẻ rất dễ bị tái nhiễm. Trong khu tập thể gia đình, nhà trẻ, lớp mẫu giáo ... có nhiều trẻ bị nhiễm giun kim, cần tổ chức điều trị hàng loạt để khống chế nguồn lây. Các loại thuốc như mebendazole, albendazole, pyrantel pamoat thường được sử dụng để điều trị bệnh giun kim, việc chỉ định điều trị phải được cán bộ y tế hướng dẫn và có trácnh nhiệm theo dõi; không sử dụng thuốc cho trẻ dưới 24 tháng tuổi và phụ nữ có thai. Do tuổi thọ của giun kim ngắn nên việc vệ sinh đơn giản như rửa hậu môn cho trẻ nhiều lần trong ngày và nhiều ngày liên tiếp với nước xà phòng đặc, không mặc áo quần hở đít, cắt ngắn móng tay, rửa tay trước khi ăn và sau khi đi tiêu, giặt kỹ, luộc và phơiáo quần, chăn, chiếu ngoài ánh nắng mặt trời, lau sạch nền nhà thường xuyên ... cũng làm cho bệnh giun kim tự biến mất mà không cần dùng đến thuốc điều trị. Tẩy giun định kỳ bằng thuốc hàng loạt cho trẻ em khi đối tượng này bị nhiễm cao tại khu tập thể gia đình, nhà trẻ, lớp mẫu giáo là cần thiết để hạ thấp tỷ lệ và cường độ nhiễm nhưng biện pháp giáo dục vệ sinh cá nhân cho trẻ em để phòng bệnh vẫn là vấn đề cơ bản nhất để tránh mắc bệnh giun kim.