Bùi Trần Lẹt (Tây Nguyên) hỏi: Sinh sống ở Tây Nguyên và nhiều năm bị mắc bệnh sốt rét. Tháng vừa rồi sau một đợt lao động quá mệt nhọc, vất vả; tôi trải qua một cơn nguy kịch vì bị bệnh sốt rét tiểu ra máu đe dọa đến tính mạng. Nhờ sự tận tình cứu chữa của bác sĩ tại bệnh viện, tôi đã thoát chết. Khi xuất viện, bác sĩ bảo tôi bị bệnh sốt rét đái huyết cầu tố. Vậy bệnh này có đặc điểm gì và cách phòng chống bệnh như thế nào, xin bác sĩ hướng dẫn cho biết ?
Đặc điểm của bệnh sốt rét đái huyết cầu tố
Sốt rét đái huyết cầu tố là một thể sốt rét nặng do ký sinh trùng sốt rét Plasmodium falciparum gây nên. Bệnh thường gặp tại vùng sốt rét lưu hành nặng, xảy ra ở bệnh nhân bị bệnh sốt rét dai dẳng, hay tái đi tái lại, việc điều trị bệnh không dứt điểm. Bệnh thể hiện bằng triệu chứng tán huyết đột ngột, dữ dội, gây thiếu máu cấp, vàng da-niêm mạc và đái ra huyết cầu tố, dễ dẫn đến suy thận cấp và có tỷ lệ tử vong cao nếu không được điều trị khẩn cấp, kịp thời.
Bệnh khởi phát đột ngột bằng cơn rét run rồi sốt cao, nhiệt độ có thể lên đến 39-40oC kèm nhức đầu, mệt mỏi, đau ngang thắt lưng, dọc theo cột sống, có khi đau nhẹ vùng hạ sườn. Một số trường hợp có thể bị 2 đến 3 cơn sốt trong ngày. Tiếp theo bị nôn nhiều lần, dịch nôn đắng, màu vàng xanh, có khi nôn khan. Người bệnh mót tiểu, đi tiểu nhiều lần, có khi có cảm giác nóng, buốt niệu đạo, nước tiểu ít dần, có màu cà phê, bồ quân chín. Da và niêm mạc nhợt nhạt nhanh chóng, bệnh nhân hoảng hốt, lo lắng, bứt rứt, trăn trở trên giường, vật vã do tình trạng thiếu oxygen cấp tính. Giai đoạn này thường xảy ra trong thời gian ngắn từ nửa ngày đến một ngày.
Sau đó, bệnh nhân tiếp tục sốt, rét run hoặc sốt giao động. Mỗi cơn sốt, rét run kéo dài thường đi kèm với cơn tán huyết. Sốt giảm dần từ ngày thứ 2, thông thường kéo dài từ 3 đến 4 ngày, ít khi tới 6 đến 7 ngày. Người bệnh tiếp tục nôn ra dịch dạ dày và mật màu xanh vàng kèm theo đau vùng thượng vị hoặc nôn khan, vã nhiều mồ hôi. Triệu chứng nôn nhiều và toát mồ hôi nhanh chóng dẫn đến mất nước và điện giải gây nên tình trạng rất khát nước, môi khô, mắt trủng, hốc hác, gầy sút nhanh. Ngoài ra vẫn có triệu chứng đau ngang lưng, hạ sườn; khám thấy gan, lách sưng to, đau tức. Dấu hiệu vàng da và niêm mạc xuất hiện từ cuối ngày đầu, thường vài giờ sau khi bệnh khởi phát và tăng nhanh. Sau mỗi cơn sốt rét vàng da lại tăng, trở thành vàng đậm, cuối cùng là xanh thẫm khi tình trạng tán huyết tiếp diễn và kéo dài. Có trường hợp vàng da không rõ khi huyết tán nhẹ hoặc da bệnh nhân màu nâu khó xác định.
Nước tiểu có huyết cầu tố. Lúc đầu, nước tiểu thường có màu đỏ tươi rồi nhanh chóng chuyển thành màu nâu đen như nước cà phê đặc hoặc nước vối đặc do oxyhemoglobine biến thành methemoglobine. Nước tiểu để lắng lâu hoặc ly tâm thấy chia thành 2 lớp, lớp trên là nước tiểu màu đen, lớp cặn dưới màu nâu xám gồm huyết cầu tố, trụ tế bào biểu mô, trụ hạt và trụ trong. Từ ngày thứ 2-3 trở đi, bệnh nhân thường tiểu ít dần, lúc đầu do mất nước vì nôn, toát mồ hôi, sốt, không ăn uống được gây nên giảm thể tích máu lưu chuyển; về sau bị suy thận thực thể do hoại tử cấp các ống thận. Giữa 2 cơn huyết tán, nước tiểu có thể bớt nâu đen, nước tiểu nhạt dần và nếu vượt qua được suy thận cấp thì nước tiểu sẽ nhiều hơn, có màu vàng trong. Thời gian đái huyết cầu tố ngắn xảy ra chỉ vài giờ, trung bình từ 3 đến 4 ngày, ít khi kéo dài tới 7 đến 10 ngày.
Hội chứng thiếu máu, thiếu oxygen cấp diễn xảy ra do tình trạng thiếu máu gia tăng trong thời kỳ toàn phát của bệnh, rõ nét nhất là vào ngày thứ 2 đến ngày thứ 4. Trong một số trường hợp nặng, diễn biến có thể kéo dài nhiều ngày hơn. Vì vậy, bệnh nhân có những triệu chứng thiếu máu, thiếu oxygen cấp diễn như da-niêm mạc xanh nhợt, hoa mắt, chóng mặt, choáng váng, mạch nhanh, huyết áp giao động, có khi tăng nhẹ vài ngày đầu; thở gấp, đôi khi tức ngực, bứt rứt, luôn trăn trở trên giường, có vẻ lo âu, hoảng hốt ... Hội chứng này thường kéo dài trong khoảng thời gian từ 4 đến 7 ngày.
Các yếu tố để chẩn đoán xác định bệnh sốt rét đái huyết cầu tố
Với các đặc điểm lâm sàng, việc chẩn đoán xác định bệnh sốt rét đái huyết cầu tố thường được căn cứ trên những yếu tố chủ yếu như có triệu chứng của bệnh sốt rét, nước tiểu có màu cà phê hay nước vối đặc, có huyết cầu tố trong nước tiểu với thử nghiệm Meyer dương tính; số lượng hồng cầu tụt nhanh, da-niêm mạc vàng; xét nghiệm có ký sinh trùng sốt rét ở trong máu. Tuy vậy khi cơn huyết tán xảy ra, ký sinh trùng sốt rét chỉ phát hiện được trong 1/3 đến 3/4 trường hợp. Ở giai đoạn huyết tán ồ ạt, khó tìm thấy ký sinh trùng sốt rét.
Ngoài các yếu tố chủ yếu ở trên, các yếu tố thứ yếu cũng được ghi nhận như bệnh nhân có những triệu chứng bứt rứt, vật vã, trằn trọc, choáng váng, chóng mặt; nôn khan hoặc nôn ra mật xanh mật vàng; đau ngang thắt lưng, đau dọc sống lưng. Khám thấy gan, lách sưng to, đau tức; mạch nhanh, huyết áp giao động, tức ngực khó thở trong một số trường hợp.
Để ngăn ngừa bệnh sốt rét đái huyết cầu tố
Muốn ngăn ngừa bệnh sốt rét đái huyết cầu tố, cần phải thực hiện các biện pháp phòng chống bệnh sốt rét thật tốt, đặc biệt chú ý ở những vùng sốt rét lưu hành nặng, thời gian có dịch bệnh sốt rét phát triển. Những cá nhân hay tập thể có nguy cơ cao như đi từ vùng không có sốt rét vào vùng có sốt rét lưu hành, khả năng lao động với cường độ cao dưới thời tiết mưa lạnh, lứa tuổi thanh niên, người có cơ thể suy yếu, có bệnh mãn tính về gan, thận; có tiền sử đã mắc bệnh sốt rét đái huyết cầu tố ... rất có thể dễ bị bệnh sốt rét đái huyết cầu tố nếu không được phát hiện, điều trị bệnh kịp thời. Đối với những người đã bị bệnh sốt rét đái huyết cầu tố, tốt nhất là nên phòng tránh bị mắc bệnh sốt rét do tái nhiễm nếu sinh sống hoặc có các hoạt động trong vùng sốt rét lưu hành.
Việc điều trị bệnh nhân sốt rét có hiệu quả cũng cần được chú ý. Đặc biệt đối với những người bệnh có sốt rét sơ nhiễm, mới bị mắc bệnh trong 6 tháng đầu; có sốt rét dai dẳng phải sử dụng loại thuốc sốt rét chống kháng có hiệu lực, theo đúng phác đồ điều trị quy định, không dùng thuốc một cách tùy tiện, thất thường. Một điều cần quan tâm là thận trọng với các loại thuốc điều trị sốt rét oxy hóa mạnh dễ gây nên tai biến huyết tán ở những người thiếu men G6PD (Glucose 6 Phosphate Dehydrogenase) như sulfone, sulfonamide, quinine, primaquine ... Không nên lạm dụng quinine, chỉ dùng khi thật sự cần thiết. Những bệnh nhân bị sốt rét dai dẳng, sốt rét suy kiệt nhất thiết phải được điều trị tại bệnh xá, bệnh viện.
Vấn đề không nên bỏ sót là quản lý tốt bệnh nhân sốt rét, không cho người bệnh đang bị mắc bệnh sốt rét hoặc vừa mới điều trị cắt cơn sốt xong phải tham gia lao động nặng nhọc, mang vác, đi bộ đường dài ... Nên hướng dẫn cho người dân sống trong vùng sốt rét lưu hành biết phát hiện sớm các triệu chứng của bệnh sốt rét, sốt rét đái huyết cầu tố và sử dụng thuốc tự điều trị đúng quy định khi bị mắc bệnh và tìm đến ngay cơ sở y tế nơi gần nhất để được tiếp tục theo dõi, điều trị có hiệu quả, tránh những hậu quả đáng tiếc xảy ra.