Giới thiệu
Thuật ngữ tự chẩn đoán (Self-diagnosis) cũng được nghiên cứu và áp dụng từ lâu, nhất là tại các quốc gia phát triển có số người đi du lịch đến các vùng sốt rét lưu hành ở châu Phi hay Đông Nam Á, do bộ phận y tế du lịch (travel medicine) đảm trách và có hướng dẫn kỹ càng trước khi đi du lịch đến các vùng đó, thường là họ cấp các test chẩn đoán nhanh dưới dạng kit đầy đủ để tự chẩn đoán, các test này phải phát hiện được cả loài P.falciparum và non-falciparum (có thể là P.vivax, P.malariae, P.ovale) thì mới có giá trị.
Thuật ngữ cấp thuốc tự điều trị (Stand-by treatment) là cách sử dụng thuốc chống sốt rét mang sẵn theo bên mình để tự điều trị cho chính mình khi cơ thể lên cơn sốt hoặc có triệu chứng giống như cúm (fever and flu-like symptoms) mà khi đó chúng ta không thể tiếp cận được với y tế. Tự điều trị là một lựa chọn đi kèm với tình huống rõ ràng trong khi uống thuốc dự phòng (prophylaxis) vẫn là lựa chọn an toàn nhất cho người đi du lịch đến các vùng sốt rét lan truyền cao.
Nói một cách dễ hiểu là các đối tượng chuẩn bị đi vào vùng sốt rét vì mục đích khai thác lâm thổ sản, săn bắn, làm nương rẫy, ở dài ngày, di cư tự do đến vùng lưu hành sốt rét, bà mẹ mang thai đang sống trong cùng lưu hành sốt rét,…khiđược cấp một liều thuốc chống sốt rét đặc hiệu mang theo trong người đi vào vùng sốt rét, sẽ tự làm bác sĩ tự điều trị cho chính mình khi có sốt hoặc dấu chứng giả cúm (lẽ đương nhiên phải điều trị đúng liều luowngj như nhân viên y tế cấp thuốc hướng dẫn).
Cấp thuốc tự điều trị và những điều cần biết khi tự điều trị
Hóa dự phòng sốt rét có cần thiết hay không tại các quốc gia châu Âu? Câu trả lời là hầu như luôn luôn cần đến trong những vùng sốt rét, đặc biệt sốt rét do P.falciparum, một số quốc gia châu Âu cân nhắc thay đổi trong phòng ngừa sốt rét sắp đến. Nhận ra rằng sốt rét là cực kỳ hiếm ở quốc gia họ chỉ có các đối tượng du lịch đến các vùng sốt rét lưu hành, nên chiến lược của họ cũng là cấp thuốc tự điều trị thay cho dự phòng liên tục cho các đối tượng du lịch đến các vùng SRLH của trung và nam Mỹ cũng như châu Á.
Những người du lịch hoặc các đối tương khác (đi rừng ngủ rẫy, phụ nữ mang thai,…) đủ tiêu chuẩn cấp thuốc tự điều trị, nên nhận:
·Được hướng dẫn và thông báo rất kỹ khi nhận gói thuốc;
·Tư vấn với chuyên gia y học du lịch (travel medicine expert) khi cần thiết;
·Và được khuyên dẫu sao cũng nên đến cơ sở y tế để được chẩn đoán và điều trị đúng (nếu kịp thời).
Các đối tượng được cung cấp thuốc tự điều trị phải được nhân viên y tế hướng dẫn cẩn thận thế nào để nhận ra triệu chứng sốt rét, nghi ngờ sốt rét để mà uống thuốc hợp lý, cảnh báo các tác dụng phụ của thuốc. Tuy nhiên, trong lúc có lời khuyên như thế nên thẳng thắn, cởi mở, logic, có những vấn đề tiềm tàng có thể xảy ra, bao gồm các vấn đề sau đây:
·Không hợp tác với lời khuyên của nhân viên y tế để sử dụng phương thức cấp tự điều trị trong 24 giờ vì họ cho rằng có thể tiếp tục được;
·Chẩn đoán “quá mức” (trường hợp nào cũng cho là sốt rét) của thầy thuốc trong các quốc gia có lưu hành bệnh;
·Sử dụng thuốc cấp tự điều trị một cách cẩu thả cho các bệnh lý khác ngoài sốt rét;
·Các tác dụng phụ từ một số thuốc hiện sẵn có cho cấp thuốc tự điều trị (chloroquine, quinine, mefloquine,…) có thể nguy hiểm, mặc dù tỷ lệ này rất ít.
Tự điều trị cấp cứu (Standby Emergency Treatment)
Đây cũng là thuật ngữ nằm trong phương thức tự điều trị, song nó nhấn mạnh đến vai trò cứu nguy khi không ở gần đơn vị y tế. Hầu hết mọi người đều được chẩn đoán và điều trị bằng những thuốc sốt rét đặc hiệu, hoặc đối tượng nằm trong diện đủ tiêu chuẩn cấp thuốc đều có thể nhận và uống thuốc sốt rét sẵn có khi bị sốt rét hoặc nghi ngờ sốt rét trong lúc ở xa cơ sở y tế. Tuy nhiên, không phải ai cũng được “diễm phúc” đó, một số ít người còn lại nhiễm sốt rét không thể có được thuốc trong vòng 24 giờ khi có triệu chứng ban đầu xuất hiện, đặc biệt khi họ ở cách xa cơ sở y tế. Trong những trường hợp như thế, kê đơn thuốc mang theo người để tự điều trị chính mình cũng được xem là tự điều trị trong trường hợp khẩn cấp ("stand-by emergency treatment").
Trong một số trường hợp, tự điều trị (self-treatment hay standby treatment) có thể đề ra. Các thuốc mefloquine, malarone, chloroquine có thể dùng theo cách này. Tự điều trị thường được khuyên khi đi vào vùng sốt rét dài ngày nhưng nguy cơ thấp (đối với người đi du lịch). Tự điều tri chỉ nên bắt đầu nếu loại trừ các nguyên nhân gây sốt khác (nếu có thể), bạn không thể đến được cơ sở y tế trong vòng 24 giờ.
Một số điều cần lưu ý khi thực hiện phương thức cấp thuốc tự điều trị
Khâu quan trọng là cá nhân chuẩn bị đi vào vùng sốt rét lưu hành được trang bị kiến thức đầy đủ về quy trình chẩn đoán và cách điều trị cho chính mình và người đồng hành;
Một số trường hợp kết quả chẩn đoán không đạt vì sai quy trình thực hiện test, nhận định kết quả sai, test để quá hạn sử dụng, nhiệt độ bảo quản quá cao khiến hỏng que thử,…
Người dân, đặc biệt các đối tượng đi rừng, ngủ rẫy, khai thác lâm, thổ sản, đào vàng, trầm, khai thác thủy lợi, công trình,…vẫn còn xem thường tác hại bệnh sốt rét, hiểu sai về tác nhân và nguyên do gây bệnh sốt rét (lại nghĩ rằng do nước bẩn, do ma, giàng bắt) nên không có chịu nhận hoặc chuẩn bị sẵn liều thuốc cấp tự điều trị trước khi đi vào vùng sốt rét lưu hành;
Nếu có mang túi thuốc tự điều trị, song khi uống lại không dùng đủ liều thuốc (thường họ chỉ dùng 2-3 lần cảm thấy cắt được cơn sốt là ngưng thuốc rồi tiếp tục ở lại làm việc, cũng không tìm và tiếp cận với y tế);
Một số nhân viên y tế vẫn còn nhầm lẫn hoặc hiểu sai ý nghĩa của cấp thuốc tự điều trị (sai là sau khi họ được xét nghiệm và được nhân viên y tế chẩn đoán ca bệnh sốt rét hoặc ca sốt rét lâm sàng cho thuốc về nhà uống là tự điều trị);
Nhầm lẫn giữa cấp thuốc tự điều trị với điều trị dự phòng, một số đơn vị y tế hiện vẫn còn tồn tại song song hai hình thái cấp thuốc này nên rất khó thống kê lượng thuốc và đánh giá mức giệu quả của chương trình; đó là chúng ta chưa kể độc tính khi dùng thuốc sốt rét trong thời gian dài nếu chỉ định dự phòng, nhất là phụ nữ mang thai hoặc trẻ em nhỏ;
Liều thuốc cấp tự điều trị một số đơn vị y tế cấp không đủ liều điều trị, mặc dù trong Hướng dẫn chẩn đoán và điều trị đang hiện hành không đề cập rõ loại thuốc nào, liều bao nhiêu (chúng ta nên cấp đủ một liều như liều điều trị ca bệnh là tốt nhất);
Loại thuốc cấp tự điều trị không đúng (đôi khi họ cho thuốc Arterakin hoặc thuốc Artesunate hay chloroquine kèm theo primaquine);
Một số nhân viên y tế theo xu hướng nhận ra thuốc sốt rét sắp hết hạn dùng, hoặc thời gian sắp đến chỉ dùng dạng ACTs chứ không dùng Artesunate đơn thuần nữa nên cứ thế mà đưa vào cấp thuốc tự điều trị, nên nhớ rằng thuốc không phải là thực phẩm càng không phải là thực phẩm chức năng, nên chúng ta phải thận trọng và cho thuốc đúng chỉ định;
Hiện có hai tình huống đặt ra để có thể áp dụng phương thức tự điều trị cho khách du lịch, cần cân nhắc:
!important; §Không được khuyến cáo dùng thuốc dự phòng vì khách du lịch có thể đến vùng sốt rét lưu hành thấp (vì nếu dùng thuốc dự phòng thường xuyên như thế, nguy cơ các tác dụng phụ tích lũy gặp phải sẽ lớn hơn rất nhiều so với phương thức cấp thuốc tự điều trị hoặc có thể vì du khách đó chỉ lưu trú lại trong vùng một thời gian rất ngắn, tần suất mắc phải sốt rét không phải là lớn khi đến nhưng vùng lưu hành thấp như vậy);
!important; §Hoặc phác đồ dự phòng bị thất bại do nơi đó kháng thuốc xảy ra, chẳng hạn kháng chloroquine (điều này không bao gồm bất dung nạp thuốc, tương tác thuốc hoặc du khách đã tự ý dùng bất kỳ một loại thuốc nào trước đó).
Cuối cùng, khâu quan trọng không thể thiếu đó là số liều thuốc cấp tự điều trị chưa được quản lý rõ ràng (có dùng không? Dùng có hiệu quả không? Dùng đủ liều không?...).
Có thể xây dựng một chương trình dự phòng sốt rét hoàn hảo không?
Một chương trình phòng bệnh sốt rét có thể bao gồm các thành phần:
1.Đào tạo kiến thức sốt rét cho người không có miễn dịch. Việc đào tạo này mang tính bắt buộc đối với tất cả mọi người làm các nghề nghiệp có liên quan đến vùng thực địa có sốt rét lan truyền;
2.Đặc biệt trong các vùng có sốt rét lưu hành nặng hoặc rất nặng, nguy cơ cao, cần nâng cao kiến thức và phổ cập các biện pháp dự phòng sốt rét cho các đối tượng làm việc tại đó;
3.Các biện pháp phòng bệnh thích hợp để phòng bệnh đã sẵn có, bao gồm nằm màn tẩm hóa chất, dự phòng thường quy, thuốc xua muõi hoặc hóa chất bôi, thoa ngoài da (repellent) và xử lý thông qua biện pháp phòng chống vector;
4.Thiết lập đường dây để tư vấn kịp thời về sốt rét (malaria hot line): có thể đơn ngữ hoặc đa ngôn ngữ dân tộc, gồm các bác sĩ tư vấn thuộc chuyên khoa truyền nhiễm hoặc bệnh nhiệt đới sẵn sàng ứng phó 24/24 giờ và 7 ngày trong cả tuần;
5.Đưa một bộ chẩn đoán và điều trị sốt rét (malaria kit_MK) và đào tạo cho các đối tượng nguy cơ. Kit này đưa đến trong những trường hợp cấp cứu để xử lý cho những trường hợp nghi do sốt rét mà thời gian chuyển viện quá dài và cách xa đơn vị y tế. Kit bao gồm: miếng dán đo thân nhiệt tại trán của người bệnh (forehead temperature strips), Test chẩn đoán nhanh đối với sốt rét do loài P.falciparum (Paracheck P.f, Core Malaria Pf) và thuốc sốt rét (loại thuốc chóng sót rét tùy thuộc vào danh mục và chiến lược dùng thuốc sốt rét của từng quốc gia). Nếu kết quả tự thử test dương tính thì chúng ta có thể bắt đầu dùng thuốc điều trị sốt rét và trong thời gian đó cần thiết phải liên lạc và tìm kiếm sự trợ giúp của các đơn vi y tế. Nếu kết quả tự thử test âm tính nên làm test lại sau 6-12 giờ.