Trong thời gian qua, một số cơ quan thông tin đại chúng đã dùng thuật ngữ “côn trùng lạ” để đưa tin các loại côn trùng như kiến ba khoang, mạt bụi nhà, bọ xít... gây viêm da, hút máu người... Thật sự các loại côn trùng này là sinh vật trong giới tự nhiên, chúng tồn tại và phát triển khi có điều kiện thuận lợi. Dùng thuật ngữ “bệnh lạ” cũng chưa phù hợp mà nên gọi là bệnh hiếm gặp vì bệnh lý của của các loại bệnh này đã được y văn mô tả. Mọi người cần xác định “lạ” mà “không lạ” để tìm biện pháp phòng chống, tránh gây nên những dư luận quá lớn trong xã hội làm người dân lo lắng.
“Côn trùng lạ” mà không lạ
Kiến ba khoang đuôi nhọn gây viêm da nặng
Thời gian qua, loại “côn trùng lạ” xuất hiện, tấn công người gây viêm da ở một số địa phương thật sự là “không lạ” vì chúng có tên gọi là kiến ba khoang đuôi nhọn, tên khoa học là Paederus fuscipes curtis (Staphylinidae, Coleoptera). Chúng tồn tại trong giới tự nhiên, khi có điều kiện thuận lợi sẽ phát triển gây phiền hà cho sinh hoạt của con người và gây bệnh viêm da.
Kiến ba khoang trưởng thành rất thích bay vào chỗ có ánh sáng và đèn ban đêm. Thân chúng dài khoảng 7 đến 10 mm, có từng khoang màu đen và màu da cam với đầu màu đen. Râu dài hình sợi chỉ, chân chạy nhanh, cánh ngắn đến nửa thân mình, cuối bụng nhọn có hai đuôi nhỏ. Kiến ba khoang có thể bò trên mặt nước, thích ăn côn trùng bọ hóng, thường bay vào ánh đèn ban đêm ở trong nhà.
 |
Kiến ba khoang Paederus fuscipes curtis (ảnh internet) |
Vào mùa mưa, chúng thường di trú đến sống ở nơi khô ráo như các loài kiến khác. Đặc điểm của kiến ba khoang xuất hiện vào đầu mùa mưa khi có độ ẩm cao, nhất là sau các đám mưa lớn đầu mùa. Chúng thường sống trong ruộng lúa, ăn rầy nâu, rất thích ánh sáng đèn ban đêm nên thường bay vào đèn cùng với loại rầy nâu; đặc biệt ở những nơi có nhiều ruộng lúa bao quanh như Thành phố Hồ Chí Minh, các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long. Gần đây loại kiến ba khoang cũng xuất hiện ở thành phố Huế tại khu vực dân định cư ở vùng đất mới thuộc phường Hương Sơ, có ruộng lúa chung quanh, tấn công người và gây bệnh viêm da.
Kiến ba khoang trưởng thành có thể sống vài tháng và sinh sản ra khoảng 2 đến 3 thế hệ mỗi năm. Con cái có độc tố pederin (C24H43O9N, còn được gọi là cantharidin, thuộc loại alkaloid) chứa trong một đôi tuyến ở phần cuối bụng với tác dụng bảo vệ trứng khi đẻ khỏi bị các loài sinh vật khác tấn công để ăn trứng. Vì vậy nếu kiến đậu bám vào người, bị đập chết và chà xát hoặc va chạm mạnh thì độc tố có thể tiết ra ngoài, dính vào da người gây nên cảm giác cháy da, đau đớn, viêm tấy...
Độc tố pederin có độc tính gấp 12 đến 15 lần nọc rắn hổ. Các nhà khoa học cho rằng khi kiến đã chết khô và để trong vòng 8 năm thì độc tính này vẫn còn tồn tại. Pederin có tính xuyên thấm qua da, đây là độc chất tự nhiên có hiệu lực như chất chống ung thư và virus. Độc tố này là phương tiện phòng vệ chống lại động vật khác tấn công và ăn chúng như loại nhện. Pederin không được tạo ra từ bản thân của kiến ba khoang mà do vi khuẩn nội cộng sinh trong chúng là Pseudomonas aeruginosa sản xuất nên.
Khi kiến ba khoang bu bám trên da, nếu bị đập và giết chết; độc tố pederin sẽ tiếp xúc với da và sau đó nó gây nên viêm da nặng. Nếu không rửa sạch tay ngay thì vô tình sẽ làm độc tố pederin dính vào chỗ khác trên cơ thể gây viêm da lan rộng.
Mạt bụi nhà gây dị ứng, viêm da
Trước đây vào tháng 9/2010, cơ quan báo chí cũng đưa tin “côn trùng lạ” xuất hiện ở thôn An Ninh Hạ, phường Hương Long, thành phố Huế tại một gia đình đã làm cho người dân bị dị ứng, mẫn ngứa và viêm da... Nguyên nhân được xác định do loại mạt bụi nhà tấn công vì điều kiện ăn ở ẩm thấp, kém vệ sinh... Chúng không phải “côn trùng lạ” vì đã có sẵn trong môi trường sống, khi gặp điều kiện thuận lợi sẽ phát triển, tấn công, gây phiền hà, gây bệnh cho con người.  |
Mạt bụi nhà Dermatophagoides pteronyssimus (ảnh internet) |
Mạt bụi nhà có tên khoa học là Dermatophagoides pteronyssimus thuộc phức hợp Dermatophagoides phân bố rộng rãi ở khắp nơi trên thế giới. Chúng có kích thước rất nhỏ khoảng 0,3 mm; sống ở các loại đồ đạt trong nhà, giường, gối, chăn, thảm trải nhà... Tại những nơi đó, chúng ăn những mảnh vụn chất hữu cơ như vảy da, mảnh gầu da đầu tóc... Nếu người hít phải mạt bụi nhà cùng với các sinh vật loài bét ăn da, phân của bét; nấm và các mãnh vụn khác... sẽ làm cho người bị phản ứng dị ứng như hen suyển, viêm niêm mạc mũi. Một số lượng lớn sản phẩm gây dị ứng do mạt bụi nhà có thể có trong không khí sau khi quét dọn giường ngủ, phòng ngủ sẽ làm cho người bị nhiễm nhiều hơn.
Trong điều kiện khí hậu ôn hòa, mạt bụi nhà có mặt quanh năm, phổ biến ở giường ngủ, phòng ngủ, thảm trải nhà... Mạt bụi nhà sống trong giường ngủ có đỉnh phát triển cao vào cuối mùa hè và đầu mùa thu. Một số loại mạt bụi nhà khác sống trong các kho chứa hàng, ngũ cốc, kho chứa cỏ, kho chứa thức ăn của động vật... cũng có khả năng gây nên các phản ứng dị ứng, hen suyển, mẫn ngứa, viêm da... cho con người.
Bọ xít hút máu người
Cũng vào năm 2010, thông tin về bọ xít hút máu người đã xuất hiện ở nhiều địa phương trên cả nước, từ miền Bắc, miền Trung cho đến miền Nam gây xôn xao dư luận và lo lắng cho người dân. Sau khi được truyền thông giáo dục, hướng dẫn các biện pháp phòng chống; tình hình yên tĩnh được một thời gian. Đến nay qua hai năm, các cơ quan thông tin đại chúng lại đưa tin bọ xít hút máu người tái xuất hiện trở lại ở một số nơi như Bình Định; Quảng Ngãi, Hà Nội... Bọ xít hút máu người xuất hiện lần này không còn được gọi là “côn trùng lạ” nữa vì chúng được xác định tên gọi là Triatoma rubrofasciata(De Geer, 1773); thuộc giống Triatoma Laporte, 1832 (Heteroptera: Reduviidae: Triatominae).
 |
Bọ xít hút máu người Triatoma rubrofasciata phát hiện đầu tiên tại phường Tây Lộc,
thành phố Huế ngày 29/6/2010 (ảnh NV.Hinh) |
Bọ xít trưởng thành có đầu dài, râu dài, vòi được gập lại trong ổ miệng, khi hút máu mới thò ra ngoài. Khi quan sát, bọ xít chỉ thấy rõ đốt ngực thứ nhất, còn đốt thứ hai và thứ ba bị cánh che lấp. Chúng có hai cánh cứng ở bên ngoài, bên trong có hai cánh mỏng. Ngực có 3 đôi chân dài, bụng chúng cũng dài, cánh không che kín được bụng. Bọ xít phát triển qua 3 giai đoạn là trứng, thanh trùng và con trưởng thành. Trứng bọ xít dài khoảng từ 1,5 đến 2,5 mm, hình bầu dục. Sau khi đẻ được 10 ngày, trứng nở ra thanh trùng, vài ngày sau chúng rời nơi ở để tìm mồi hút máu. Thanh trùng có 3 giai đoạn, tất cả các giai đoạn chúng đều hút máu và có hình thể gần giống như con trưởng thành. Sau 5 lần lột xác, thanh trùng phát triển thành bọ xít trưởng thành; từ 10 đến 14 ngày sau, con cái bắt đầu đẻ trứng.
 |
Bọ xít bắt được ngày 14/7/2010 tại phường Phú Cát, thành phố Huế đã đẻ trứng
(ảnh NV.Hinh) |
 |
Trứng bọ xít ở Phú Cát, Huế đã nở con (thanh trùng) sau 10 ngày bên cạnh các vỏ trứng
(ảnh NV.Hinh) |
Cả con đực và con cái đều hút máu, chúng bám ký sinh trên người hoặc các loại động vật để hút máu. Bọ xít thường có hoạt động hút máu vào ban đêm, ban ngày đậu nghỉ ở các khe đá, kẻ tường, mái tranh, có khi trú ẩn ở các cây, lá... Khi hút máu, chúng bài tiết chất thải của cơ thể ra ngay ở nơi hút máu, do đó mầm bệnh từ phân bọ xít sẽ xâm nhập vào người hoặc động vật khác để gây bệnh.
 |
Chân dung bọ xít con (thanh trùng) ở Phú Cát, Huế nở từ trứng trong điều kiện bình thường
(ảnh NV.Hinh) |
Bệnh hiếm gặp không phải là “bệnh lạ”
“Bệnh lạ” là bệnh chưa bao giờ được y văn mô tả, chưa được các nhà khoa học, y học thế giới xác định. Nếu một loại bệnh đã được mô tả, xác định nhưng không thấy hoặc ít thấy xuất hiện; bây giờ mới phát hiện cần nên được gọi là bệnh hiếm gặp. Côn trùng truyền bệnh “không lạ” thì làm sao có “bệnh lạ” do chúng gây nên, trừ trường hợp phát hiện thêm được loại mầm bệnh mới.
- Loại kiến ba khoang Paederus fuscipes curtis (Staphylinidae, Coleoptera) gây nên bệnh viêm da nặng do độc tố pederin có trên cơ thể của chúng xâm nhập qua da khi đậu bám va chạm mạnh hoặc khi bị đập, giết chết, chà xát trên da; thậm chí độc chất này có thể bám ở bàn tay và gây nhiễm độc, viêm da ở các nơi khác trên cơ thể. Viêm da nặng do độc chất pederin của loại kiến ba khoang không phải là “bệnh lạ”.
- Loại mạt bụi nhà Dermatophagoides pteronyssimus gây nên dị ứng, mẫn ngứa, hen suyễn, viêm mũi dị ứng, viêm da... cũng không phải là “côn trùng lạ” gây “bệnh lạ”.
- Loại bọ xít hút máu người Triatoma rubrofasciatacó lẽ cũng không phải là “côn trùng lạ”. Tại nơi vết đốt máu, bọ xít có thể gây nên triệu chứng đau, mẫn đỏ, ngứa, sưng viêm... Vai trò truyền bệnh của loại bọ xít này đang được các nhà khoa học, y học khảo sát, nghiên cứu, xác định. Theo y văn thế giới, trong họ bọ xít Reduviidae, chỉ có loài Triatoma megista, Rhodinus pralixus hút máu người, các loại động vật và có khả năng truyền bệnh Chagas ở một số nước phía Nam thuộc châu Mỹ. Còn bệnh Ngủ (sleeping sickness) xảy ra ở một số nước ở miền Trung, Tây và Đông châu Phi do loại ruồi Glossina, còn gọi là ruồi Tsetse truyền bệnh.
 |
Hình ảnh trùng roi Trypanosoma gây bệnh Chagas (ảnh minh họa) |
Mầm bệnh ký sinh ở người để gây bệnh là loại ký sinh trùng nội bào, thường được gọi là trùng roi. Bệnh Chagas do ký sinh trùng Trypanosoma cruzi và bệnh Ngủ do ký sinh trùng Trynanosoma gambiense, Trypanosoma rhodesiense gây nên. Bệnh Chagas là bệnh lây truyền từ động vật sang người. Thể cấp tính của bệnh thường nhẹ, có sốt. Thể mạn tính có nồng độ kháng thể mầm bệnh cao và không có triệu trứng lâm sàng; một số ít bệnh nhân mạn tính bị tổn thương ở tim, hệ tiêu hoá, thậm chí tử vong. Bệnh Ngủ lây truyền qua các vết đốt của loài ruồi Glossina bị nhiễm bệnh, có biểu hiện lâm sàng sớm với các nốt bị ruồi đốt rất đặc hiệu; người bệnh bị sốt, viêm hạch lympho... Nếu diễn biến muộn và không được điều trị sẽ gây nên bệnh ngủ do viêm não-màng não, có thể dẫn đến tử vong.
Ở Việt Nam chưa có một công trình nghiên cứu nào xác định bệnh Chagas và bệnh Ngủ hiện diện, lưu hành tại các địa phương trong nước. Điều này có thể nói một số loại bệnh lưu hành trên toàn cầu mang tính chất vùng miền với yếu tố địa lý, thổ nhưỡng và điều kiện xã hội khác nhau. Hiện nay, các nhà khoa học chỉ mới xác định bọ xít hút máu người xuất hiện tại nước ta là loài Triatoma rubrofasciata(De Geer, 1773); thuộc giống Triatoma Laporte, 1832 (Heteroptera: Reduviidae: Triatominae); chúng khác với loài Triatoma megista, Rhodinus pralixus trong y văn thế giới mô tả gây bệnh Chagas. Các nhà khoa học, y học vẫn chưa xác định được vai trò truyền bệnh của loài bọ xít hút máu người Triatoma rubrofasciata hiện diện tại nước ta. Chúng có khả năng mang mầm bệnh ký sinh trùng nội bào Trypanosoma cruzi gây bệnh Chagas hay một loại ký sinh trùng nội bào nào khác để gây bệnh khác không? Vấn đề này đang chờ kết quả của các công trình khoa học đang nghiên cứu và thông báo.
 |
Vệ sinh nhà cửa thường xuyên là biện pháp tự bảo vệ tốt nhất để phòng tránh
các loại côn trùng gây phiền hà và truyền bệnh (ảnh internet minh họa) |
Tự bảo vệ là biện pháp tốt nhất
Đối mặt trước tình hình một số loại “côn trùng hiếm gặp” có khả năng gây nên “bệnh hiếm gặp” xảy ra trong thời gian vừa qua tại các địa phương. Việc tự bảo vệ là biện pháp tốt nhất để phòng vệ cho chính bản thân mình và gia đình mình hay cả một nhóm người cùng sinh sống, làm việc nhằm phòng tránh các loại côn trùng hoặc các vật trung gian truyền bệnh. Các biện pháp này bao gồm việc bảo vệ cá nhân như tránh tiếp xúc giữa cơ thể con người với các loại côn trùng, vật trung gian truyền bệnh kết hợp với các biện pháp vệ sinh cảnh quan, môi trường nhằm mục đích không cho các loại côn trùng, vật trung gian truyền bệnh đột nhập vào nhà tìm nơi trú ẩn hoặc sinh đẻ chung quanh ngôi nhà đang sinh sống để gây phiền hà trong sinh hoạt và có thể gây nên một số bệnh tật. Những biện pháp này thường đơn giản, không tốn tiền nhiều, được sử dụng phổ biến, thường xuyên mà không cần có sự giúp đỡ của các cấp chính quyền và cán bộ, nhân viên y tế.