Bệnh sốt xuất huyết do trung gian truyền bệnh là muỗi Ae. aegypti truyền, những năm gần đây bệnh sốt xuất huyết bùng phát thành dịch ở nhiều nơi làm hàng ngàn người mắc và hàng trăm người tử vong, phòng chống bệnh sốt xuất huyết đang là vấn đề quan tâm của cộng đồng; tuy nhiên muốn phòng chống bệnh có hiệu quả cần nắm được đặc điểm truyền bệnh của muỗi sốt xuất huyết.
Ae. aegypti là một lòai muỗi (Insecta, Diptera, Culicidae) được Linnaeus mô tả năm 1757. Trong quá trình tiến hóa, có nhiều biến dạng về hình thể đã được quan sát, có thể chia thành 2 nhóm:
- Nhóm cổ nguyên thủy, sống trong rừng ẩm thấp ở Châu Phi, ổ bọ gậy là những hốc cây rất phụ thuộc vào mùa mưa, chủ yếu ưa thích hút máu các lòai thú, chim, bò sát không ưa người. Nhóm này không quan trọng về mặt y tế, gặp ở miền đông Châu Phi (Kenia, Ouganda, Ethiopia…).
- Nhóm sống gần người, ưa thích đốt hút máu người, nhóm này có tầm quan trọng về mặt dịch tể học. Chúng có mặt hầu hết các vùng nhiệt đới và ôn đới, cùng tồn tại với nhóm trên.
Ae. aegypti được coi là véc tơ chính trong các vụ dịch sốt xuất huyết ở nhiều nước như: Singapo, Philippin, Thái Lan (1958 và các năm tiếp theo), Malaysia, Lào, Việt Nam (vào tháng 6 đến tháng 8 /1963 vụ dịch sốt xuất huyết ở Sài Gòn đã phân lập được vi rút Dengue từ muỗi Ae. Aegypti; tháng 6–8/2009 vụ dịch sốt xuất huyết ở một số huyện của tỉnh Phú Yên véc tơ là Ae. eagypti).
Hình thái bên ngoài của Ae. aegypti
Muỗi có kích thước trung bình, thân có màu đen bóng, có nhiều vẩy trắng bạc tập trung thành từng cụm hay từng đường trên mình muỗi, ở trên mặt lưng ngực có hai đường vẩy trắng bạc phình ra, như hai nửa vòng cung ôm hai bên lưng nên gọi là hình đàn, đầu muỗi có hai đốn vảy trắng bạc đính ở gốc râu. Trên mặt lưng ở gốc các đốt II đến VIII đếu có những đường vẩy ngang từng đốt, gốc các đốt bàn chân sau có những khoang trắng, riêng đốt bàn chân thứ V trắng hoàn toàn, cho nên muỗi còn có tên gọi là muỗi vằn.
Đặc điểm sinh lý của Ae. aegypti
Thời gian phát triển của các pha trước trưởng thành (từ trứng đến quăng) trung bình 7 ngày, thời gian từ quăng đến muỗi trưởng thành khoảng 2 đến 3 ngày, thời gian tiêu sinh của muỗi khoảng 5 ngày. Muỗi cái sống từ 20 đến 40 ngày, muỗi đực sống ngắn hơn từ 9 đến 12 ngày; Số lượng trứng đẻ của mỗi con muỗi cái từ 60 -100 trứng /lần đẻ, trứng muỗi có màu đen, riêng rẽ từng quả một đính vào thành vật chứa hay chìm xuống nước, điều kiện thuận lợi trứng muỗi có thể tồn tại đến 6 tháng.
Vòng đời của muỗi Aedes.
Đặc điểm sinh thái của Ae. aegypti
Đặc điểm phân bố
Ae. aegypti phân bố trong vùng nhiệt đới và ôn đới của các châu lục (giữa 450 vĩ tuyến Bắc và 350 vĩ tuyến Nam) giới hạn bằng đường đẳng nhiệt 100C, về độ cao có mặt từ 0 đến 1200 mét, một ít quần thể có mặt đến độ cao 1800 mét (ở Ấn Độ).
Ở Việt Nam phân bố hình da báo trong 3 sinh cảnh: Chủ yếu tập trung ở thành phố, rồi đến các đồng bằng ven biển và các làng mạc gần đường giao thông. Đó là những nơi có dân cư đông đúc, có nhiều dụng cụ chứa nước và các phương tiện giao thông thường xuyên qua lại; Hiện nay kinh tế phát triển (rác thải bia, đồ hộp….) và việc đô thị hóa nhanh chóng nhưng không đồng bộ (cấp thoát nước chưa đầy đủ, vệ sinh môi trường kém), sự thờ ơ của một số người dân với giáo dục sức khỏe cho cộng đồng, làm cho vùng phân bố của Ae. aegypti ngày càng mở rộng.
Sự phát tán của Ae. aegypti được thuận lợi do:
- Sự chuyên chở trứng (trứng chịu đựng được mùa khô) và bọ gậy trong các thùng chứa nước, tàu bè, túi đựng nước của những người du mục, hành hương
- Sự chuyên chở muỗi trưởng thành bằng các phương tiện như: xe ô tô, tàu hỏa, máy bay, tàu thủy.
Ngược lại, sự phát triển của Ae. aegypti cũng có chiều hướng bị hạn chế bỡi một số yếu tố:
- Diệt côn trùng thường xuyên theo quy định Quốc tế ở các cảng tàu bè, sân bay.
- Tăng mức đời sống: nước máy (không còn dùng dụng cụ chứa nước), giáo dục sức khỏe cộng đồng.
Về lịch sử của sự phát tán Ae. aegypti,giả thuyết được nhiều người đồng tình là dạng nguyên thủy của Ae. aegypti có nguồn gốc từ Châu Phi, từ đây lan tỏa đến Châu Mỹ, Châu Á bằng con đường hàng hải, đến thế kỷ 19 lan truyền vào Đông Nam Châu Á, cuối cùng đến vùng Tây Thái Bình Dương. Ở Việt Nam thì Ae. aegypti xâm nhập vào cảng Sài Gòn và Hải phòng vào những năm đầu thế kỷ 20.
Nơi trú đậu.
Ae. aegypti sống trong nhà gần người, thường trú đậu nơi có ánh sáng yếu và có độ cao từ 2 mét trở xuống. Ở miền Trung-Tây Nguyên:
- Muỗi trú đậu trên quần áo chiếm 73,52%: Ở Kon Tum có mật độ: 0,21 con/giờ/người, ở Phú Yên: 1,25 c/g/n, ở Đắc Lắc: 0,20 c/g/n, Thừa Thiên –Huế 0,24 c/g/n, Dak Nông: 2,12 c/g/n.
- Muỗi trú đậu trên màn và ri do chiếm 26,48%: Ở Khánh Hòa có mật độ 0,41 c/g/n, ở Đắc Lắc: 0,15 c/g/n ở Thừa Thiên –Huế: 0,30 c/g/n.
Chưa thu thập được Ae. aegypti trú đậu trên tường vách.
Tập tính đốt hút máu.
Có tập tính đốt hút máu người thường họat động vào ban ngày cao điểm vào lúc sáng sớm (ở Thừa Thiên-Huế:1,00 c/g/n) và buổi chiều (ở Bình Thuận: 0,08 c/g/n); Hiện nay muỗi có xu hướng hoạt động đốt hút máu người cả đầu giờ tối vào khoảng 19 đến 20 giờ (ở Bình Thuận, Quy Nhơn).
Mùa phát triển.
Phát triển quanh năm, nhưng phát triển mạnh vào mùa mưa ở khu vực miền Trung-Tây Nguyên : có bọ gậy 0,18 con/ bát, SNN 0,49 c/g/nchiếm 81,38%; và mùa nắng BG 0,15 c/b, SNN 0,11 c/g/n chiếm 18,62%.
Ổ bọ gậy.
Muỗi đẻ trứng ở những nơi nước sạch chứa trong lu vại, bể, chai lọ, vỏ dừa, lốp ô tô cũ, lọ hoa ở trong và quanh nhà những nơi râm mát, bọ gậy ưa nước có độ pH hơi axít, nhất là nước mưa.
Ở miền Trung-Tây Nguyên thu thập được ở các kiểu ổ bọ gậy như: Ở lọ hoa (Quảng Bình có mật độ: 0,21 con/bát, Đắc Lắc: 0,06 c/b) chiếm 37,12%; ở sọ dừa ngòai vườn (Khánh Hòa có mật độ: 0,10 c/b) chiếm 12,31% ; ở dụng cụ chứa nước (Bình Thuận:9 c/b, Dak Nông: 18 c/b) chiếm 40,15% và có cả ở giếng nước trong nhà có ánh sáng chiếu vào (Phú Yên có mật độ: 0,03 c/b) chiếm 10,42%.
Quan hệ muỗi-vi rút
Tất cả các chủng virút Dengue không nhất thiết phải có cùng mức độ thích nghi giống nhau, trong quan hệ muỗi-vi rút cần biết có hai khái niệm:
- Năng lực véc tơ: Nói lên các yếu tố nội tại của bản thân muỗi thuận lợi cho vi rút phát triển (lọt qua được khỏi thành dạ dày của muỗi để sinh sản trong xoang chung và cuối cùng tập trung vào tuyến nước bọt để trở thành dạng nhiễm sẵn sàng phát triển được ở người).
- Khả năng véc tơ: Nói lên các yếu tố sinh thái, môi trường thuận lợi cho muỗi tăng mật độ, tăng điều kiện gần người.
Như vậy, dù năng lực véc tơ thấp nhưng mật độ muỗi cao, gần người thì nguy cơ xảy ra dịch vẫn có, ngược lại dù ở nhiều nơi có mật độ muỗi thấp nhưng năng lực véc tơ cao vẫn còn xảy ra dịch.
Các biện pháp phòng chống Ae. aegypti
- Giảm nguồn sinh sản của muỗi: Quản lý dụng cụ chứa nước sinh hoạt (dùng nắp dậy, thả cá.....), thu gom phá hủy các dụng cụ không cần thiết, hốc cây.
- Chống muỗi trưởng thành đốt: Làm lưới chắn ở cửa ra vào, ngủ ban ngày phải nằm màn.
- Diệt muỗi trưởng thành bằng hóa chất: bình xịt thuốc cá nhân, rèm ở cửa ra vào và cửa sổ có tẩm hóa chất diệt muỗi.
- Tuyên truyền, giáo dục cộng đồng: Ở các tuyến y tế tỉnh, huyện sử dụng các phương tiện truyền thông đại chúng: Đài truyền thanh, truyền hình, báo chí và các phương tiện thông tin khác, tuyến cộng đồng cán bộ y tế tuyên truyền trong trường học, các buổi họp dân, tranh ảnh....... giới thiệu cho người dân hiểu biết nguyên nhân và cách phòng chống bệnh sốt xuất huyết.
 |
Diệt bọ gậy tại các lu chứa nước đọng |
- Huy động cộng đồng:
+ Đối với cá nhân: Kêu gọi từng thành viên trong gia đình thực hiện các biện pháp thông thường phòng chống bệnh sốt xuất huyết bao gồm làm giảm nguồn lây truyền, bảo vệ cá nhân thích hợp.
+ Đối với cộng đồng: Tổ chức các chiến dịch loại trừ ổ bọ gậy muỗi truyền bệnh sốt xuất huyết, ít nhất 2 lần vào đầu và giữa mùa dịch.