Bệnh tay chân miệng (tên tiếng Anh là Hand, foot and mouth disease_HFMD) là một hội chứng ở người gây ra bởi loại virus đường tiêu hóa thuộc họ Picornaviridae. Các chủng hay gặp nhất gây ra HFMD là Coxsackie A virus và Enterovirus 71 (EV-71). HFMD thường gây bệnh trên các trẻ em nhỏ và trẻ lớn và thường biểu hiện không rầm rộ. Đây là một bệnh lây nhiễm mức độ trung bình, lan rộng qua con đường tiếp xúc trực tiếp với các chất nhầy, nước bọt, phân, …của người nhiễm bệnh.
Bệnh thường diễn tiến theo các vụ dịch nhỏ tại các trường chăm sóc trẻ em, mầm non và trường học, thường xảy ra trong những tháng hè hoặc thu. Thời gian ủ bệnh thông thường là 3-7 ngày. Bệnh không thường thấy trên người lớn, nhưng trên cơ địa những ai bị suy giảm miễn dịch thì rất nhạy cảm. HFMD không được nhầm lẫn với bệnh chân miệng (foot-and-mouth disease) hay bệnh bàn chân miệng (hoof-and-mouth disease), bởi đây là các căn bệnh tác động chính trên cừu, gia súc và heo và đặc biệt không liên quan đến bệnh HFMD (nhưng cũng gây ra bởi một số thành viên trong họ Picornaviridae).
Điểm lại số tử vong do bệnh tay chân miệng từ năm 1997 đến nay
·1997:Wikinews có liên quan đến một số tin tức đề cập về bệnh tay chân miệng lây nhiễm cao giết chết trẻ em Trung Quốc. Năm 1997, có 31 trẻ chết trong một vụ dịch tại bang Sarawak của Malaysia;
·1998: vào năm này, có một vụ dịch tại Đài Loan, đã ảnh hưởng lên chủ yếu ở trẻ em. Khoảng 405 trẻ có biến chứng nghiêm trọng và 78 trẻ tử vong. Tổng số ca trong vụ dịch đó ước tính lên đến 1.5 triệu;
·2006:7 người chết trong vụ dịch ở Kuching, Sarawak (theo tạp chí New Straits Times, 14 tháng 3_2006). Sau một vụ dịch Chikungunya tại phía nam và tây của Ấn Độ và ở đó có số ca của HFMD được báo cáo;
·2007: Vụ dịch lớn nhất của HFMD tại Ấn Độ xảy ra năm 2007 tại phía đông của quốc gia Tây Bengal. Các tác giả tìm thấy 38 ca bị HFMD ở khắp Kolkata;
·2008: Một vụ dịch diễn ra tại Trung Quốc, bắt đầu từ tháng 3 tại Fuyang, Anhui, dẫn đến 25.000 ca nhiễm và 42 trường hợp tử vong vào ngày 13 tháng 5. Các vụ dịch khác tương tự được báo cáo tại Singapore (hơn 2.600 ca vào ngày 20 tháng 4 năm 2008), tại Việt Nam (2.300 ca, 11 trường hợp tử vong), Mongolia (1.600 ca) và tại Brunei (1.053 ca từ tháng 6 đến tháng 8 năm 2008);
·2009:17 trẻ chết trong một vụ dịch từ tháng 3 đến 4.2009 tại tỉnh Shandong, Trung Quốc và 18 trẻ chết tại tỉnh láng giềng Henan. Trong số 115.000 ca báo cáo tại Trung Quốc từ tháng 1 đến tháng 4. 2009, có đến 773 ca nhiễm trùng nặng và 50 trường hợp tử vong. Tại Indonesia, nơi mà bệnh thường được gọi là cúm người Singapore (Singaporean influenza) hoặc flu Singapura, bệnh được báo cáo tại vùng Jakarta, bắt đầu với 8 đứa trẻ nhỏ bị mắc. Vào cuối tháng 4, các cơ quan y tế tại Jakarta đã cảnh báo các trung tâm y tế công động và đưa ra các bước dự phòng bệnh, bao gồm việc sử dụng các máy quét kiểm tra thân nhiệt (thermal scanners) tại các sân bay và tránh du lịch đến Singapore;
·2010: tại Trung Quốc, một vụ dịch xảy ra tại phía nam khu tự trị Guangxi Trung Quốc cũng như tại Guangdong, Henan, Hebei và Shandong. Đến tháng 3, có đến 70.756 trẻ em mắc bệnh và trong số đó có đến 40 ca tử vong.
·2011:từ đầu tháng 3 đến nay, tại TP Hồ Chí Minh đã bùng phát dịch bệnh TCM. Số trẻ phải nhập do bệnh này đang tăng lên một cách đột biến và lan rộng tại 24/24 quận, huyện của thành phố. Trong tháng 5, mỗi tuần thành phố có 300 mắc bệnh này (cao gấp ba lần so với cùng kỳ năm 2010).Cùng với số ca bệnh tăng cao, số ca tử vong do TCM liên tục tăng lên, đầu năm đến nay đã có 11 trường hợp tử vong do căn bệnh này. Không chỉ tại TP Hồ Chí Minh, tại các tỉnh thành khu vực phía Nam, bệnh TCM tiếp tục tăng cao. Ngày 23-5, tại bệnh viện Nhi Đồng 1 và Nhi Đồng 2 có 104 trẻ ngụ tại TP Hồ Chí Minh và các tỉnh thành khu vực phía Nam phải nhập viện do bệnh này. Hiện hai bệnh viện này đang điều trị cho hơn 300 trẻ, trong đó có 15 trường bị bệnh nặng biến chứng phải thở bằng máy. Có hai nguyên nhân khiến tử vong và ca bệnh TCM tăng cao là do xuất hiện chủng virus mới gây bệnh và công tác phòng chống dịch bệnh chưa được thực hiện tốt. Kết quả thử mẫu máu các trường hợp tử vong do TCM cho thấy, xuất hiện chủng vius mới EV 71 khiến cho kháng thể có người dân chưa thích ứng kịp, trong khi đó bệnh do virus gây ra, nên không có thuốc phòng ngừa và thuốc đặc trị triệt, dẫn tới số ca bệnh và số tử vong tăng cao.
Bệnh tay chân miệng là một bệnh virus có biểu hiện “exanthem-enanthem” khác biệt
Một hội chứng có thể nhận ra một cách rõ ràng là đặc trưng bởi các tổn thương dạng mụn nước trên miệng và ban đỏ trên tay chân và đôi khi cả vùng mông. Kèm theo sốt. Tổn thương da điển hình là các đỏ dịch bao quanh bởi vùng đỏ halo (elliptical vesicle surrounded by an erythematous halo) theo hình ảnh tổn thương trình bày trong bài.
Một số triệu chứng và hội chứng bệnh tay chân miệng
Một số triệu chứng của bệnh tay chân miệng gồm có như các triệu chứng dưới đây, song không phải lúc nào cũng đầy đủ các triệu chứng:
-Sốt
-Nhức đầu
-Nôn mửa
-Suy nhược
-Mệt lả
-Đau trong tai
-Viêm họng
-Đau các vết loét hay tổn thương trong miệng
-Các ban đỏ không ngứa, tiếp sau là các vết loét có nổi bọng nước trên lòng bàn tay và bàn chân;
-Loét miệng;
-Đau hoặc nổi bọng nước có thể xuất hiện trên mông của các trẻ em nhỏ và lớn;
-Tính dễ kích thích trên các trẻ em nhỏ và trẻ đang tập đi;
-Chán ăn, không ngon miệng;
-Tiêu chảy;
Giai đoạn ủ bệnh (từ khi nhiễm bệnh đến khi xuất hiện triệu chứng) thường là từ 3-7 ngày. Các triệu chứng sớm có thể là sốt, theo sau là viêm đau họng. Chán ăn và suy nhược toàn thân cũng có thể gặp. Khoảng giữa 1-2 ngày sau khi xuất hiện sốt, đau họng có thể xuất hiện các vết loét trong họng và miệng. Ban đỏ có thể là những bằng chứng rõ, trên bàn tay, miệng, bàn chân, lưỡi, trong má và đôi khi gặp tại vùng mông (nhưng nói chung, ban đỏ trên vùng mông sẽ đi kèm theo tiêu chảy).
+Trẻ em nhỏ hơn 10 tuổi; người lớn nói chung phơi nhiễm trong thời trẻ thơ và vẫn duy trì miễn dịch tự nhiên (natural immunity). Tuy nhiên, một đứa trẻ sinh ra từ một bà mẹ có triệu chứng HFM hoạt động thì nguy cơ nhiễm trùng sơ sinh rất cao (neonatal infection); Điển hình, một số trẻ sinh ra có biểu hiện lâm sàng nhẹ. Hiếm khi, nhiễm trùng nghiêm trọng liên quan đến một số cơ quan quan trọng như gan, tim, não có thể dẫn đến tử vong.
+Các biến chứng do nhiễm trùng virus gây bệnh HFMD rất hiếm gặp, nhưng nếu chúng xảy ra thì vấn đề chăm sóc y tế cần phải thận trọng;
+Viêm màng não do virus hoặc viêm màng não vô trùng (aseptic meningitis) có thể hiếm khi xảy ra với bệnh HFMD. Viêm màng não do virus gây nên sốt, nhức đầu, cứng cổ, đau lưng. Tình trạng bệnh thường nhẹ và tự khỏi mà không cần đến điều trị; tuy nhiên, một số bệnh nhân có thể cần đến nhập viện trong một thời gian ngắn; viêm não, liệt giống như nhiễm virus polio và viêm não có thể dẫn đến tử vong;
Tỷ lệ tử vong cao trong 24 giờ
Type virus bệnh tay chân miệng mới sẽ gây viêm cơ tim, viêm thân não, phù phổi cấp, trẻ tử vong nhanh dù nhập viện sớm.
Trước tình hình bệnh lý tay chân miệng diễn biến phức tạp, tử vong nhanh nên BV Nhi Đồng 1 đã mở lớp tập huấn cho bệnh viện các quận huyện tại TPHCM và các bệnh viện tỉnh. Theo bác sĩ Trương Hữu Khanh, Trưởng khoa Nhiễm - Thần kinh, BV Nhi Đồng 1, thời gian này bệnh tăng cao và diễn biến phức tạp, đặc biệt là cha mẹ đưa bé đến nhập viện sớm nhưng do bệnh diễn biến nhanh, dễ dẫn đến tử vong.
Tác nhân gây bệnh thành dịch là Coxsakie A 16 và Enterovirus 71. Trước kia, virus gây bệnh tay chân miệng ở Việt Nam thường gặp là các type C1, C4, C5, nhưng mới đây, các mẫu máu từ các ca tử vong ở BV Nhi Đồng 1 gửi sang Đài Loan xét nghiệm phát hiện ra type mới là B2, thuộc Enterovirus 71.
Với type virus mới này, bệnh diễn tiến rất nhanh, gây rối loạn chức năng cơ tim, viêm cơ tim, viêm thân não, phù phổi cấp, các biến chứng này thường gây tử vong cao và nhanh có thể trong 24 giờ. Vì vậy, để phòng bệnh các bậc cha mẹ nên giữ vệ sinh tay chân bé sạch sẽ, đồ chơi của bé cần được tẩy rửa, cách ly bé khi bị bệnh và hạn chế bé tiếp xúc với các bé mắc bệnh đường hô hấp.
Bệnh tay chân miệng ở trẻ em đang có diễn biến phức tạp. Tại thành phố HCM, từ đầu năm đến nay đã có hơn 1.200 bệnh nhi mắc bệnh này. Công tác phòng bệnh trở nên quan trọng hơn bao giờ hết vì bệnh chưa có thuốc điều trị đặc hiệu.
Về tác nhân gây bệnh, bệnh tay chân miệng do siêu vi trùng đường ruột thuộc nhóm Coxasackieviruses và Enterovirus 71 gây ra. Bệnh lây lan nhanh qua các chất tiết từ mũi, miệng, nước bọt khi trẻ ho, hắt hơi bắn ra hoặc dính từ tay trẻ bệnh sang trẻ lành. Biểu hiện bệnh thường cho thấy trẻ bị lở, loét niêm mạc miệng, chảy nước bọt nhiều. Các nốt lở loét có đường kính 2-3mm, xuất hiện ở vòm họng, phía trong má, lợi, lưỡi. Bệnh khiến trẻ chán ăn hoặc bỏ ăn, quấy khóc, khó ngủ, hay giật mình, trẻ có thể không sốt , sốt nhẹ hoặc sốt cao. Một số trẻ mắc bệnh tay chân miệng không điển hình sẽ không có tất cả các triệu chứng nêu trên mà chỉ loét miệng, bóng nước không rõ ràng mà chỉ có chấm hoặc ban màu hồng.
Phân biệt với tổn thương do một số bệnh nhiễm trùng khác
Sau khi mắc bệnh từ 2 đến 7 ngày, trẻ có các dấu hiệu thần kinh như: run giật cơ, bứt rứt, lờ đờ, giật mình chới với, tay chân yếu, co giật, hôn mê. Các dấu hiệu tim mạch xuất hiện với mạch nhanh, tay chân lạnh, nổi vân da, thở dốc, sùi bọt hồng ở miệng. Nếu không được cấp cứu kịp thời, trẻ nhanh chóng bị suy hô hấp, suy tim và tử vong.
Cần đặt ra vấn đề chẩn đoán vì bệnh biểu hiện có một số triệu chứng tương tự như TCM:
-Thủy đậu: bóng nước mọc thành nhiều đợt, mọc rải rác toàn thân chứ không chỉ tập trung đặc biệt ở tay, chân, miệng;
-Dị ứng: bóng nước không có hoặc chỉ rất ít, chủ yếu các nốt ban, có thể thấy yếu tố gây dị ứng;
-Nhiễm trùng da: bóng nước đỏ, có mủ, gây đau; không có tổn thương trong niêm mạc miệng.
Thái độ xử trí
Enterovirus 71 (EV71) là loại virus nguy hiểm chưa có vắc xin phòng ngừa và chưa có thuốc điều trị đặc hiệu. Ngoài tấn công vùng da và họng gây bóng nước, EV71 còn có xu hướng tấn công lên thần kinh trung ương, đặc biệt là vùng vùng thân não, hành tủy. Hiện nay bác sĩ chưa rõ bệnh nhi nào bị tay chân miệng không biến chứng và bệnh nào biến chứng. Đối với virus thì EV71 thường tấn công lên não. Khi virus tấn công vào não của trẻ sẽ ảnh hưởng đến hô hấp và tim mạch gây phù phổi, suy tim. Đa số các trường hợp tay chân miệng sẽ tự khỏi, nhưng nếu bệnh do tác nhân enterovirus 71, một số trẻ có biến chứng rất nguy hiểm là viêm não, viêm cơ tim, viêm màng não. Điều nguy hiểm hơn là các biến chứng này rất khó phát hiện sớm nếu thầy thuốc không có kinh nghiệm và người nhà không chú ý.
Trẻ có biến chứng não thường không hôn mê sâu mà có những triệu chứng khó nhận thấy như: khó ngủ, quấy khóc liên tục, giật mình lúc thức hay lúc bắt đầu thiu thiu ngủ, trẻ có thể biểu hiện hoảng hốt nói lảm nhảm, chới với, run chi, co giật. Triệu chứng khác có thể thấy khi có biến chứng như sốt rất cao, nôn ói nhiều, da nổi bông, mạch nhanh nhưng không sốt cao, yếu tay chân, méo miệng. Khi trẻ có biến chứng nếu không điều trị đúng và kịp thời trẻ có thể tử vong trong vài giờ.Hiện tại không có liệu pháp điều trị đặc hiệu cho bệnh TCM. Các triệu chứng trên bênh nhân như sốt, đau vùng họng có thể xử trí bằng thuốc giảm triệu chứng. Bệnh TCM là một bệnh do virus có thể tự khỏi mà không cần điều trị; nhiều bác sĩ không đặt ra vấn đề kê đơn thuốc trong bệnh này, trừ phi nhiễm trùng nghiêm trọng. Nhiễm trùng trên các trẻ em lớn hơn, thiếu niên và người lớn có thể biểu hiện nhẹ và diễn ra khoảng 1 tuần hoặc hơn. Thuốc hạ sốt có thể giúp không chế thân nhiệt. Một số trường hợp bắt bệnh nhân nhập viện, chủ yếu do các biến chứng thần kinh (viêm não, màng não, liệt mặt cấp) hoặc xuất huyết, phù phổi.
Phòng tránh bệnh tay-chân-miệng
Do hiện chưa có thuốc điều trị đặc hiệu, việc điều trị bệnh chủ yếu là điều trị triệu chứng. Đưa trẻ đến khám bệnh tại các cơ sở y tế. Nếu trẻ được chỉ định chăm sóc tại nhà, cần thực hiện những điều sau đây:
+Vệ sinh răng miệng và thân thể, tránh làm nhiễm trùng các bóng nước;
+Giảm đau, hạ sốt bằng cách lau mình bằng nước ấm, dùng thuốc hạ sốt Paracetamol;
+Nghỉ ngơi hợp lý, hạn chế vận động, tăng cường dinh dưỡng, cho ăn thức ăn lỏng, mềm, uống nhiều nước nhất là nước hoa quả;
+Không cạy vỡ các bóng nước để tránh nhiễm trùng;
+Theo dõi sát để phát hiện các dấu hiệu: dễ giật mình, hoảng hốt, run chi, gồng tự hết, đi loạng choạng, chới với, co giật, da nổi bông, nôn ói nhiều, sốt cao;
+Khi có các biểu hiện trên đây cần đưa trẻ đến bệnh viện ngay.
 |
Biểu hiện bệnh tay chân miệng ở trong lòng bàn tay |
Trẻ có nguy cơ tử vong cao nếu mắc bệnh chân tay miệng ở các thể viêm màng não, viêm não, bại liệt. Về mặt lâm sàng, không thể biết được trẻ mắc bệnh này ở thể nào để có thể ngăn chặn nguy cơ tử vong. Vì vậy, các bậc phụ huynh cũng nên lưu ý, khi trẻ có biểu hiện sốt, đi ngoài phân nát, chán ăn, thì nên đưa trẻ đi khám. Nếu bị ở thể nhẹ, các bác sĩ sẽ tư vấn để các bậc phụ huynh có thể chăm sóc trẻ tại nhà. Nguy cơ mắc bệnh chân tay miệng có thể đến với bất cứ trẻ nào. Vì hiện nay, nguy cơ lây bệnh này không chỉ đến từ những trẻ trực tiếp mắc bệnh. Một trong những nguy cơ lây lan khó nhìn thấy chính là từ những người lành mang virus EV71. Ở người lớn, virus này không có khả năng gây bệnh có thể thấy rõ, nhưng nó lại khiến cho người lành mang virus. Với những người này, khi trở về nhà, họ là ổ dịch có thể lây lan sang trẻ em bất cứ lúc nào.