Thời gian trước đây, ở Việt Nam cũng như nhiều nước tại châu Á, tình trạng gà chết hàng loạt chưa từng xảy ra nhưng vào cuối tháng 12/2003, nạn gà chết hàng loạt phát hiện đầu tiên tại trại gà giống của Công ty Cổ phần Hà Tây, sau đó là các tỉnh ở đồng bằng sông Cửu Long và lan rộng ra nhiều nơi khác trên cả nước thành đại dịch. Chính bệnh cúm gà đã gây nên dịch bệnh này. Việc tập trung khống chế dịch cúm gà đã đạt những kết quả tốt nhưng nỗi lo lớn nhất của cộng đồng là mầm bệnh cúm gà đã có khả năng lây sang cho con người. Hàng năm, dịch cúm gia cầm vẫn còn xảy ra ở một số địa phương. Đông-Xuân là mùa thuận lợi cho bệnh cúm phát triển nên cần cảnh giác bệnh cúm gia cầm và bệnh cúm A (H5N1) ở người.
Đặc điểm của bệnh cúm và virus gây bệnh cúm
 |
Virus H5N1 |
Cúm là một bệnh truyền nhiễm cấp tính ở đường hô hấp do loại virus cúm gây ra. Virus cúm có 3 type là A, B và C. Virus dễ bị tiêu diệt ở nhiệt độ thường nhưng nó có khả năng sống rất lâu ở nhiệt độ thấp, vì vậy bệnh cúm thường phát triển mạnh vào mùa Đông-Xuân. Tên của mỗi loại virus cúm được viết tắt bằng các chữ “H” (loại proteine ở bề mặt là Hemagglutinine) và chữ “N” (loại proteine ở bề mặt là Neuraminidase). Ở người, những virus thường gây bệnh là từ H1 đến H3 (tất cả có 15 virus H); còn đối với virus N thì chỉ có N1 và N2 là có thể có khả năng gây bệnh cho người. Dịch cúm gia cầm hiện tại do virus H5N1 gây nên và lây truyền rất nhanh trong các loại gia cầm, làm chết hàng đàn. Loại virus này có tên H5N1 vì nó mang 2 loại proteine ở bề mặt là Hemagglutinine H5 và Neuraminidase N1. H và N là 2 proteine đặc trưng trong các virus cúm nhưng với H5N1 hai proteine này kết hợp với nhau khiến cho virus xâm nhập dễ dàng vào tế bào và tiếp tục nhân đôi, lây lan sang các tế bào khác. Trong dòng các virus cúm, H5N1 là loại có hoạt động lây nhiễm lớn nhất do khi đã xâm nhập vào tế bào nó sẽ nhận biết được acid sialic alpha 2 và 3, hoạt chất có trên bề mặt tất cả các tế bào trong cơ thể gia cầm. Đây có thể xem là tính chất đặc trưng của virus cúm H5N1 vì nhiều loại virus cúm type A khác không có tính chất này nên chỉ có thể lây lan và tác động trực tiếp trong phổi. Nhờ H5 và N1 phối hợp với nhau, virus có thể tự do di chuyển trong tất cả các mô của gia cầm, từ đó phá hủy hầu hết các cơ quan nội tạng của gia cầm như hệ hô hấp, tiêu hóa ... làm con vật bị chết. Khác với các chủng loại gây bệnh cúm gia cầm thường gặp trước đây chỉ ảnh hưởng đến đàn gia cầm nuôi, hiện nay nó có thể truyền sang người gây nên bệnh nghiêm trọng và có thể bị tử vong.
Cách thức lây truyền bệnh cúm gia cầm và cúm A (H5N1) ở người
Các virus cúm nói chung có khả năng đột biến nhanh chóng và biến động nhảy từ giống động vật này sang giống động vật khác. Điều đáng lo sợ hiện nay là virus cúm gà có thể biến đổi thành một dạng dễ truyền sang cho con người, từ đây nó có khả năng lây lan trong cộng đồng dân cư, phát triển nhanh thành dịch bệnh và gây tử vong cao. Ở các vùng nông thôn, virus H5N1 dễ dàng truyền từ trại chăn nuôi này sang trại chăn nuôi khác trong đàn gà nuôi hay qua trung gian của phân các loài chim hoang dã. Virus H5N1 có thể tồn tại ở môi trường bên ngoài tới 4 ngày ở nhiệt độ 22oC và hơn 30 ngày ở nhiệt độ 0oC. Ở nhiệt độ đông lạnh, thời gian tồn tại của virus này khá bền vững.
Hiện nay, đa số các trường hợp người bị nhiễm virus H5N1 là do trực tiếp giết, mổ, ăn thịt gà bị bệnh ... và tiếp xúc với phân gà bệnh. Người bị lây nhiễm virus bắt nguồn từ gà có khả năng lan truyền virus sang cho người khác nhưng phần nhiều ở thể bệnh nhẹ hơn là thể bệnh lây nhiễm trực tiếp từ gà bệnh. Trong trường hợp virus đột biến và phối hợp với một virus cúm người, nó sẽ có khả năng lây truyền từ người qua người giống như cách thức lây lan bệnh cúm thông thường.
Triệu chứng của bệnh cúm gia cầm và cúm A (H5N1) ở người
Cúm gia cầm có thể lây truyền gây nên bệnh cho con người với các triệu chứng dễ dàng phát hiện nếu chú ý theo dõi. Trong trường hợp bệnh cúm gia cầm, thường thấy gia cầm bị sốt cao, chảy nhiều nước mắt, nước dãi, ủ rũ, đứng tụm lại một chỗ. Có triệu chứng xuất huyết ở chân và hầu hết các nội tạng; đầu, mặt, mi mắt bị phù nề; mào và yếm sưng to, tím sẫm. Gia cầm bị chết rất nhanh khi bị nhiễm bệnh, tỷ lệ chết rất cao, có khi chiếm tới 100%. Các loại thủy cầm ít khi biểu hiện triệu chứng. Trong bệnh cúm A (H5N1) ở người, virus cúm gia cầm H5N1 khi tấn công vào người, nó xâm nhập vào tế bào chủ rồi nhanh chóng tự nhân bản ra khắp nơi trên cơ thể bệnh nhân. Hệ miễn dịch của người bệnh bị yếu dần và cuối cùng không còn khả năng chống đỡ với các bệnh lây nhiễm khác. Những người bị nhiễm thường không có triệu chứng nghiêm trọng trong vòng từ 5-7 ngày kể từ lúc bị nhiễm. Khi bị bệnh nặng, bệnh nhân bệnh nhân bị sốt cao, sốt liên tục trên 38oC kèm rét run, đau đầu, đau mỏi các cơ khớp, ho khan, khó thở rồi chuyển sang mắc bệnh viêm phổi, suy hô hấp, viêm gan, viêm tủy xương, viêm các phủ tạng khác và dẫn đến tử vong nếu không được phát hiện và xử trí kịp thời.
Biện pháp điều trị và phòng bệnh
Các nghiên cứu thực nghiệm cho thấy loại thuốc Tamiflu có tác dụng ức chế proteine Neuraminidases của cả virus cúm A và B, nhất là virus cúm A với tác dụng ngăn chận sự nhân bản của chúng. Tamiflu có thể được sử dụng để phòng cúm type A và B cho người từ 13 tuổi trở lên nếu thuốc được uống trước khi tiếp xúc với virus ở những người bị bệnh. Tamiflu cũng tỏ ra có hiệu quả trong việc ngăn ngừa hậu phơi nhiễm cúm. Tamiflu không phải là một loại vaccin mà chỉ là một loại thuốc, nó có tác dụng trong vòng 48 giờ kể từ khi có triệu chứng của bệnh cúm
 |
Tiêu hủy gia cầm nhiễm virus |
Biện pháp phòng bệnh có hiệu quả nhất là loại trừ virus H5N1 trong đàn gia cầm hay súc vật khác để tránh sự lây truyền bệnh có thể bùng phát thành dịch lớn. Để khống chế không cho dịch bệnh lan rộng thêm cũng như để giảm bớt cơ hội virus truyền sang cho người, Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) khuyến cáo nên tiêu hủy hết các đàn gà, vịt nhiễm virus hay chỉ bị phơi nhiễm virus. Theo quy định của Tổ chức Sức khỏe Vật nuôi Thế giới (OIE), khi một cơ sở có dịch cúm gia cầm thì toàn bộ gia cầm phải hủy bỏ, không điều trị vì tất cả các loại thuốc kháng sinh, chống nấm, hóa chất dược hiện có đều không diệt được virus cúm gia cầm trong cơ thể gia cầm bị bệnh. Hơn nữa virus có khả năng lây lan rất nhanh và khá nguy hiểm, có thể lây nhiễm và gây bệnh cho tất cả các loại gia cầm, nhiều loại chim trời, một số loài thú kể cả khả năng lây nhiễm sang cho con người. Vì vậy khi có dịch cúm gia cầm, phải tiêu hủy toàn bộ đàn gia cầm ở trong ổ dịch, tiêu độc triệt để, diệt mầm bệnh, ngăn không cho dịch phát triển, tạo điều kiện, cơ hội để virus truyền sang người và gây bệnh cúm A (H5N1) ở người. Hiện nay chưa có biện pháp nào khả thi để ngăn chận sự lây lan của bệnh cúm gia cầm mỗi khi nó đã có khả năng truyền bệnh từ người sang người ngoài biện pháp tăng cường vệ sinh dịch tễ. Điều đáng quan tâm là dịch cúm thường xuất hiện vào mùa Đông-Xuân, thời điểm mà virus cúm gia cầm dễ dàng kết hợp với virus cúm ở người với triệu chứng của các loại cúm này rất giống nhau. Trên thực tế, khi xảy ra các trường hợp tử vong với tỷ lệ tăng cao thì ngành y tế và các ngành khác có liên quan mới có phản ứng bằng biện pháp khống chế.