Mặc dù thảm họa do động đất không xảy ra phổ biến và nặng nề tại nước ta nhưng trong thời gian qua các trận động đất đã được ghi nhận ở một số tỉnh như Quảng Nam, Sơn La, Điện Biên, Lào Cai, Nghệ An, Quảng Ngãi, Thừa Thiên Huế...
Dù sao thì thảm họa động đất cũng phải được cảnh báo và cần tổ chức tốt công tác phòng chống một cách có hiệu quả để giảm thiểu những thiệt hại không lường trước được.
 |
| Động đất xuất hiện tại nước ta có thể gây nên những thảm họa (ảnh minh họa) |
Thực trạng và đặc điểm của động đất
Thực tế cho thấy các trận động đất đã xuất hiện tại nước ta trong những năm gần đây ở một số nơi như huyện Sông Tranh, tỉnh Quảng Nam; huyện Mường La, tỉnh Sơn La; huyện Thanh Nưa, Thanh Luông, tỉnh Điện Biên; huyện Bát Xát, Kim Bình, tỉnh Lào Cai; huyện Quế Phong, Quỳ Hợp, tỉnh Nghệ An; huyện Sơn Tây, tỉnh Quảng Ngãi; huyện A Lưới, tỉnh Thừa Thiên Huế... Mặc dù hiện tượng động đất chỉ xảy ra ở mức độ nhẹ nhưng là một vấn đề cần được cảnh báo, nhất là những khu vực thường hay có hiện tượng này thuộc các tỉnh Quảng Nam, Sơn La, Điện Biên, Thừa Thiên Huế.
Động đất là một hiện tượng xảy ra tại vỏ của trái đất. Ở một số địa khu mà cấu tạo của vỏ trái đất hình thành những khối lớn phân cách với nhau bởi các đường gãy sâu thường gọi là đoạn đứt sẽ tạo ra đường yếu trong những khối lớn đá cấu tạo nên địa tầng của vỏ trái đất được các nhà khoa học căn cứ vào việc thăm dò địa chấn và cấu tạo các địa tầng để xây dựng một bản đồ những vùng có nguy cơ cao về hoạt động của các địa chấn. Hiện tượng động đất là hậu quả của sự chuyển động những khối lớn cấu tạo của các lục địa, các khối đá lớn cấu tạo nên những địa khu của vỏ trái đất trên đường yếu những đoạn đứt của vỏ trái đất khi có các chấn động đột ngột xảy ra giữa hai khối lớn. Sự va chạm của hai khối lớn sẽ tạo ra sóng chấn động gồm 3 loại là sóng địa chấn, sóng dài và sóng chậm ở trên bề mặt. Đối với các trận động đất lớn thường có có các đợt chấn động khởi đầu trước giúp cho các nhà địa chấn học phân tích các số liệu và dự báo khả năng động đất lớn có thể xảy ra, nhờ đó mà cộng đồng người dân có thể thực hiện được các biện pháp phòng ngừa kịp thời để chủ động giảm nhẹ những hậu quả của thảm họa. Khi có động đất lớn, đợt chấn động chính xảy ra với thời gian ngắn từ 30 đến 60 giây nhưng cũng có khi kéo dài tới 3 đến 4 phút. Tiếp theo đó là các đợt chấn động được gọi là dư chấn có cường độ thấp hơn và có khoảng cách về thời gian dài hơn; có thể vài ngày, vài tháng, thậm chí vài năm. Điều này đã làm cộng đồng người dân lo ngại nên phải đi sơn tán dài ngày hoặc chuyển sang định cư ở vùng đất khác. Động đất hình thành bao gồm tâm của trận động đất là điểm chính xảy ra sự sập đổ cấu tạo của khối đá ở các độ sâu khác nhau so với bề mặt của đất; điểm tương ứng ở trên mặt đất được gọi là điểm trung tâm. Các sóng địa chấn từ tâm động đất được truyền đi ra những phía chung quanh gây rung chuyển cả khối đất đá với lực mạnh đo được bằng độ Richter, cường độ được đo bằng thang độ Mercalli cải tiến gồn 12 bậc. Trên bề mặt đất sẽ xuất hiện những đường đứt đoạn.
 |
| Thảm họa sau động đất, sóng thần tại Nhật Bản (ảnh minh họa) |
Các thiệt hại do thảm họa của động đất
Mức độ thiệt hại do thảm họa của các trận động đất gây nên phụ thuộc vào những yếu tố như: Độ sâu của tâm trận động đất. Sức mạnh của các chấn động hay sóng địa chấn được đo bằng độ Richter. Cường độ của sóng địa chấn tác động vào các địa tầng của khu vực bị động đất được đo bằng thang độ Mercalli cải tiến. Khoảng cách từ điểm trung tâm đến các nơi bị ảnh hưởng. Cấu trúc các địa tầng vùng bị động đất. Kiến trúc được xây dựng gồm nhà cửa, công trình, cầu cống, đường giao thông, đập thủy lợi, đập thủy điện, cột điện, sân bay, hải cảng, sân vận động... trên vùng đất bị động đất. Đặc điểm địa dư vùng đồi núi, vùng đồng bằng, vùng có sông hồ lớn, vùng ven biển; khu vực đô thị, thành phố; mật độ tập trung của dân cư. Ngoài ra, mức độ thiệt hại cũng còn tùy thuộc vào sự chuẩn bị sẵn sàng của cộng đồng dân cư trong việc chủ động phòng chống, ứng phó với thảm họa động đất. Tác động phá hoại của các trận động đất gồm có tác động nguyên phát và tác động thứ phát. Tác động nguyên phát của động đất do chuyển động mạnh của mặt đất và hậu quả xảy ra thức thì là xuất hiện các vết nứt gãy, các vết sụt lở nền đất, móng tường, sườn đồi núi, đê đập, nền và cột công trình... Những khoảng sụt lở gây nứt gãy, các khối đất đá nền di chuyển có kích thước từ 10 đến 15 mét theo chiều ngang và sự sụp đổ theo chiều sâu có thể từ vài mét đến vài chục mét. Trong tác động nguyên phát của chấn động đất gây nên còn có hiện tượng lỏng hóa các cấu tạo đất cát ẩm bị rời rã ra làm cho những kiến trúc công trình nặng bị lún sâu vào lòng đất. Ngoài ra, tác động nguyên phát của các sóng địa chấn và sự rung chuyển được lan truyền từ tâm động đất đi ra các phía chung quanh cũng gây nên những tác động cộng hưởng, làm tăng lực tàn phá của động đất đối với các công trình kiến trúc. Tác động thứ phát của động đất gây ra được ghi nhận những hậu quả như: Sập lở đất đá làm thiệt hại về cơ sở vật chất và con người. Lũ lụt ở các vùng có hồ chứa nước lớn, đập nước do động đất làm dâng cao mức nước, tràn nước, vỡ đập chắn hồ chứa nước. Cháy ở những đô thị, khu dân cư do động đất làm chập điện, vỡ ống khí đốt; cháy kho nhiên liệu và các vật liệu dễ cháy khác. Sóng thần cũng có thể xảy ra do động đất từ sóng chấn động ở nền đáy biển tại khu vực có động đất, tạo ra sự chuyển động các sóng biển lớn trên mặt biển với đỉnh cao lên đến 30 mét và di chuyển với tốc độ 50km/giờ khi tràn vào vùng ven biển gây lụt lội, phá hoại và cuốn trôi đi nhiều cơ sở vật chất, con người và những loại động vật; ở giữa đáy biển sâu của đại dương, tốc độ di chuyển của sóng thần có thể lên tới 800km/giờ và sóng thần có khả năng xuất hiện đến 10 đợt và khoảng cách giữa các đỉnh của những con sóng có thể xa nhau tới 160km; ngoài ra sóng thần cũng đưa một khối lượng nước biển của đại dương vào đất liền làm ngập mặn nhiều vùng rộng lớn ở ven biển.
Tổn thất về người và bệnh lý chấn thương
Tổn thất lớn nhất về người thường xảy ra trong những trận động đất là các trường hợp bị tử vong do sập nhà; đất đá và vật cứng rơi đè làm vỡ sọ não, ngực, bụng; đập nát tay chân; chảy máu trong, chảy máu ngoài; ngã từ trên cao xuống... Đồng thời nạn nhân cũng có thể tử vong do ngạt thở vì bị đất cát vùi lấp kín, hít thở nhiều bụi, khói khí các vụ cháy, thành ngực bị chèn ép. Ngoài ra một số trường hợp tử vong được ghi nhận do các nguyên nhân khác như bị chết cháy, chết đuối; chết do đói khát và lạnh khi bị mắc kẹt dài ngày trong các đống bê tông, đất, đá, gạch vùi lấp mà không được đội cứu nạn phát hiện để cứu thoát nạn nhân ra kịp thời. Bệnh lý chấn thương do động đất gây nên cho con người cũng rất đa dạng và có nhiều thương tổn kết hợp. Thực tế ghi nhận nạn nhân bị tổn thương trong những trận động đất là loại có nhiều tổn thương kết hợp; tổn thương do va đập, rách xước. Vị trí các tổn thương thường gặp là ở vùng đầu, tay. Hội chứng đè ép chi thể kéo dài cũng thường được phát hiện. Đồng thời các biến chứng nhiễm trùng vết thương, hoại thư có khả năng xảy ra. Trong một số trường hợp, hội chứng khoan ngăn do hiện tượng phù ở các khoang cơ của chi thể đòi hỏi phải rạch lớp cân cơ để tháo mở những vùng khoang cơ bị chèn ép. Ngoài ra, các bệnh lý chấn thương khác như sốc chấn thương, sốc xuất huyết, suy thận cấp, kali máu cao, rối loạn nhịp tim, phù phổi cấp, suy hô hấp cấp; rối loạn tâm thần do stress, vết thương bỏng ngoài da và bỏng đường hô hấp do cháy lớn ở các đô thị... là những tổn thương cũng được ghi nhận. Trong các nạn nhân tử vong do bệnh lý chấn thương ở những trận động đất đã xảy ra thấy phần lớn bị suy tuần hoàn, kali máu cao và nhiễm khuẩn toàn thân; sự đè ép vùng thân kèm theo tổn thương các tạng bụng có tỷ lệ tử vong cao nhất. Đối với tình trạng suy thận cấp với creatinin máu cao, có toan chuyển hóa, máu cô đặc đòi hỏi phải tiến hành công tác hồi sức cấp cứu, chạy thận nhân tạo để lọc máu và điều trị tích cực mới có khả năng cứu sống được nạn nhân.
Phòng tránh thảm họa động đất
Việc tổ chức công tác phòng tránh thảm họa động đất được xác định muốn có hiệu quả phải là trách nhiệm của các cấp chính quyền, của cộng đồng dân cư và của cơ quan chức năng làm nhiệm vụ phòng chống thiên tai, thảm họa. Các cấp chính quyền và cơ quan nhà nước ở tại những vùng dễ có nguy cơ xảy ra thảm họa động đất phải đưa việc phòng chống thảm họa động đất vào trong kế hoạch xây dựng phát triển cơ sở hạ tầng tại địa phương. Cụ thể là các kiến trúc sư, nhà thầu xây dựng phải có trách nhiệm bảo đảm tính kiên cố, bền vững của những công trình kiến trúc như nhà cửa, cầu cống, đường sá, đập nước, bến cảng, kho tàng, nhà xưởng... Đồng thời các ngành địa chất, vật lý địa cầu phải tổ chức điều tra, khảo sát, theo dõi những nguy cơ động đất cần được trang bị các thiết bị đo địa chấn có mức độ nhạy cao ở các trạm theo dõi và được cấp đầy đủ nguồn lực, kinh phí hoạt động để cung cấp số liệu dự báo chính xác, kịp thời cho các cấp chính quyền, những đơn vị có liên quan. Cộng đồng người dân cư trú tại các vùng có nguy cơ xảy ra thảm họa động đất cao phải được tập huấn, học tập về hiện tượng động đất; phổ biến các kiến thức cần thiết về cách phòng tránh, về phương pháp cứu nạn khi có động đất. Đồng thời phải chủ động chuẩn bị sẵn các phương tiện để sơ tán kịp thời và an toàn ra khỏi vùng động đất khi được những cơ quan chức năng thông báo yêu cầu.
Cơ quan chức năng được chính quyền các cấp tổ chức gồm: ban phòng chống thiên tai, thảm họa để điều hành công việc; các tổ cứu nạn được tập huấn, huấn luyện về những biện pháp cứu nạn nhân ra khỏi nơi bị vùi lấp. Đồng thời ngành y tế cần tổ chức các tổ, đội y tế lưu động cứu chữa nạn nhân động đất được đào tạo, diễn tập và trang bị đầy đủ những phương tiện sơ cấp cứu cần thiết; có cơ số nguồn lực dự trữ, có địa điểm dự bị để triển khai ngay hoạt động khi có thảm họa động đất xảy ra một cách cấp bách, kịp thời. Kinh nghiệm xử trí từ các trận động đất trên thực tế cho thấy nếu thực hiện việc cứu nạn và sơ cấp cứu những tổn thương của nạn nhân càng sớm trong vòng 24 giờ đầu thì sẽ hạn chế được số tử vong; càng để muộn thì tỷ lệ tử vong sẽ càng cao. Một vấn đề cũng cần quan tâm là công tác chăm sóc sức khỏe cho bộ phận dân cư sơ tán đến địa điểm mới phải được đặc biệt chú ý; có đầy đủ nước sạch để sử dụng, bảo đảm vệ sinh ăn uống, có biện pháp phòng ngừa dịch bệnh có thể xảy ra... Ngoài ra, công tác tẩy uế những tác nhân gây ô nhiễm môi trường như xác người, xác các loại động vật, chất độc hại... phải được các tổ vệ sinh phòng dịch triển khai thực hiện ngay.
 |
| Học sinh vùng có nguy cơ động đất cần được tấp huấn biện pháp tránh nạn (ảnh minh họa) |
Những điều cần thực hiện tại vùng có nguy cơ động đất
Tại các vùng có nguy cơ động đất, công tác quy hoạch khu dân cư, xây dựng nhà ở và các công trình kiến trúc phải tuân thủ nghiêm ngặt những quy định về kiến trúc thi công trong xây dựng để bảo đảm tính bền vững và khả năng chịu đựng lực của nhà cửa, công trình kiến trúc khi xảy ra động đất. Trong quy hoạch các khu dân cư, phải bố trí những công viên, bãi đất trống xen kẽ để khi có động đất xảy ra sẽ được sử dụng làm nơi sơ tán tạm thời cho người dân. Các trạm ghi địa chấn theo dõi tình hình động đất phải được trang bị bằng những máy móc, phương tiện ghi cực nhạy và hiện đại để có thể dự báo chính xác các khu vực có nguy cơ động đất. Các cấp chính quyền tại khu vực có nguy cơ động đất phải có kế hoạch dự kiến sẵn sàng đối với công tác sơ tán dân cư, an ninh trật tự, tìm cứu nạn nhân, bảo đảm đời sống xã hội để khắc phục hậu quả sau thảm họa động đất. Các cơ sở y tế phải có kế hoạch tiếp nhận cấp cứu điều trị nạn nhân, có sẵn địa điểm dự bị để triển khai thực hiện những mặt hoạt động về vệ sinh phòng dịch, điều trị; có nguồn lực cơ số dự trữ và tổ chức sẵn lực lượng tăng cường cho y tế vùng bị động đất khi cần thiết. Thực tế ghi nhận trong các trận động đất, cơ cấu bệnh lý chấn thương đối với nạn nhân chủ yếu là hội chứng vùi lấp gây ngạt thở, chấn thương kín các loại; hội chứng chèn ép chi thể kéo dài và hội chứng khoan ngăn gây suy thận cấp, dập nát chi thể, nhiễm trùng nhiễm độc cấp tính... Các chấn thương do va đập, ngã từ trên cao, trạng thái suy sụp nặng, rối loạn nhiều chức năng... được phát hiện khi nạn nhân còn sống sót dưới những mảnh tường, tấm bê tông đổ ập xuống và ở dưới những khối kiến trúc này nhiều ngày rồi mới được tìm kiếm, cứu nạn. Các chấn thương tinh thần do hoảng loạn, do stress sau thảm họa; các trường hợp bỏng da, bòng hô hấp cũng được ghi nhận. Vì vậy các cơ sở y tế ở vùng có nguy cơ động đất phải được đào tạo, tập huấn về công tác cứu chữa các trường hợp nạn nhân bị những bệnh lý chấn thương đã nêu trên. Đồng thời việc kết hợp quân dân y trong phòng chống thảm họa động đất cũng cần được xây dựng kế hoạch cụ thể với nội dung công tác rõ ràng; có sự phân công trách nhiệm; có diễn tập về cứu nạn, sơ cấp cứu điều trị và chăm sóc sức khỏe cho người dân ở vùng bị động đất. Tất cả các hộ gia đình ở tại khu vực có nguy cơ động đất khi xây dựng nhà ở cần chọn nền đất vững, xây móng nhà bền chắc; những cấu kiện vách tường, cột nhà, sàn nhà, trần nhà phải bảo đảm chất lượng xây dựng kể cả cầu thang. Nếu có thể cũng cần chú ý bố trí thang thoát hiểm có sẵn hoặc phương tiện dây, cọc để dự phòng khi thoát hiểm. Khi phát hiện trong nhà ở có các điểm yếu, cần phải được gia cố bằng cọc, cột để buộc néo... Các nóc nhà, mái nhà nên làm bằng vật liệu bền nhưng nhẹ để khi bị sập đổ không gây tổn thương nặng cho người; chú ý không được lắp đặt các thùng chứa nước nặng trên trần nhà. Các loại dụng cụ như tủ, bàn nên dùng bằng loại gỗ chắc tốt để có thể bảo quản được tư trang trong động đất; đồng thời để có thể làm nơi trú ẩn tạm thời tránh chấn thương do đất đá, tường bê tông sập đổ rơi vào người thì các tủ, bàn này nên đặt ở tầng dưới; còn tầng trên nên để các đồ dùng bằng vật liệu nhẹ; lưu ý ở tầng dưới cần có bể dự trữ nước, chum nhựa, can nhựa lớn đựng nước. Một vấn đề cũng cần quan tâm là chú ý công tác phòng hỏa hoạn trong động đất do chập điện; cháy bếp ga, vật liệu dễ cháy, xăng dầu... Ngoài ra các vật dụng như chăn màn, gối bông cũng có thể là phương tiện bảo vệ cơ thể dùng để đội trùm lên khi còn trú ẩn tạm thời ở trong nhà lúc xảy ra động đất đột ngột mà chưa kịp thoát ra khỏi nhà.
Khi có động đất, người dân phải tìm cách thoát ngay ra khỏi nhà nhưng nhớ tắt các công tắc điện, khóa các bếp ga; khóa các tủ và các cửa trước khi thoát ra. Cần bình tĩnh, không nên hoảng loạn. Khi ra được đến đường, tránh tụ tập đông người làm ùn tắc giao thông mà nên tìm tới một bãi trống để ngồi lại và quan sát tình hình. Vì cơn động đất xảy ra rất nhanh nên đợi cho đến khi động đất đã đi qua hẳn mới xem xét, quan hệ tiếp cận với hàng xóm, người khác để ghi nhận các thiệt hại do động đất gây ra và tìm cách khắc phục hậu quả của động đất; một điều cần lưu ý là tránh tự ý chui vào các đống đổ nát hoặc vào nhà đã nứt hoặc nghiêng, sụp. Các công việc cứu nạn phải được tiến hành với sự chỉ đạo của các cấp chính quyền và sự tham gia của các cơ quan chức năng tổ chức tìm kiếm cứu nạn để bảo đảm một cách trật tự, an toàn. Nếu nhà ở của người dân bị sụp đổ, hư hại sau động đất; cần tổ chức nơi ăn ở, khu vực trú nạn tạm thời cho dân cư sơ tán. Các điều kiện về vệ sinh phòng dịch, bảo đảm sức khỏe cho người dân gặp nạn như nước sạch, ăn uống, nhà vệ sinh, lều trại... cần được chính quyền, cơ quan chức năng của địa phương chịu trách nhiệm tổ chức kể cả việc bảo đảm an ninh trật tự. Đồng thời cơ sở y tế địa phương có nhiệm vụ tổ chức công tác y tế chuyên trách để thực hiện các vấn đề có liên quan đến việc chăm sóc sức khỏe cho người dân đến vùng sơ tán tạm thời. Đối với công tác tìm kiếm nạn nhân đang mắc kẹt dưới các đống đổ nát đè lên được thực hiện bởi những tổ tìm kiếm cứu nạn chuyên trách với sự tham gia của các nhóm công trình như kỹ sư ngành xây dựng, công nhân kỹ thuật xây dựng; phương tiện đào bới, nhấc nâng, di chuyển các khối bê tông, đá gạch; đồng thời ngành quân đội, công an có thể dùng chó nghiệp vụ để tăng cường việc đánh hơi tìm kiếm nạn nhân. Khi phát hiện được nạn nhân, phải tìm mọi cách cứu thoát tùy theo từng tình huống cụ thể. Nếu điều kiện chưa cứu thoát được nạn nhân ngay phải tìm cách liên lạc trấn tĩnh, cung cấp nước uống, thức ăn qua các khe hở dưới mảnh bê tông, đá gạch chắn lại bằng cách dùng các ống nhựa, cao su để luồn vào; động viên và tìm biện pháp cứu nạn nhân thoát hiểm. Ngành y tế phải cử nhân viên tham gia trong công tác cứu nạn các nạn nhân bị mắc kẹt ở dưới các khối bê tông, đá gạch chưa thoát ra được bên ngoài. Thực tế trong các vụ cứu nạn do những trận động đất xảy ra ở nước ngoài ghi nhận đã có trường hợp nạn nhân bị mắc kẹt dưới đống đổ nát do khối bê tông, đá gạch đè lên từ 1 đến 2 tuần mới được cứu thoát. Vì vậy công tác tìm kiếm cứu nạn phải được thực hiện kiên trì; sau khi cứu thoát được các nạn nhân thì công tác y tế để xử trí, cứu chữa, chăm sóc nạn nhân bị suy kiệt nặng là một nhiệm vụ quan trọng, cấp bách và toàn diện nhằm hạn chế tử vong.
Những điều mong ước
Ở nước ta mặc dù động đất không phải là hiện tượng phổ biến và chưa gây nên những tổn thất nặng nề về con người cũng như cơ sở vật chất nhưng hiện tượng này đã xuất hiện tại một số khu vực ở vùng núi phía bắc và miền trung. Khi có các trận động đất nặng xảy ra thì những hậu quả thiệt hại do thảm họa động đất mang lại sẽ rất lớn như nội dung đã nêu ở trên. Vì vậy các cấp chính quyền, cộng đồng người dân và những cơ quan chức năng làm nhiệm vụ phòng chống thiên tai, thảm họa ở vùng có nguy cơ động đất cần phải có kế hoạch chủ động, xây dựng biện pháp xử trí cụ thể để chuẩn bị sẵn sàng ứng phó kịp thời, hiệu quả khi có động đất xảy ra nhằm giảm thiểu các thiệt hại có thể gây nên chưa lường trước được. Những điều mong ước này cần phải được triển khai thực hiện sớm trước khi quá muộn.