Mù lòa là một bệnh về mắt với nhiều nguyên nhân khác nhau. Trong bệnh lý gây mù lòa ở mắt, có một loại bệnh ký sinh trùng gây nên thường được gọi là bệnh mù lòa đường sông. Bệnh này do loại ký sinh trùng giun chỉ onchocerca volvulus gây ra và được truyền từ người này sang người khác qua trung gian truyền bệnh của loại ruồi vàng Simulium. Bệnh có tên là bệnh giun chỉ onchocerciasis, lưu hành ở một số vùng của châu Phi và châu Mỹ. Tại Việt Nam, chưa có một thông báo nào về trường hợp bị mắc bệnh mù lòa đường sông.
Đặc điểm của bệnh mù lòa đường sông onchocerciasis
Bệnh do loại ký sinh trùng giun chỉ onchocerca volvulus gây nên, triệu chứng thường gặp là bị ngứa da dữ dội, làm tổn thương ở mắt và dẫn đến mù lòa. Bệnh phân bố tương đối khu trú, phát hiện thấy khắp nơi ở miền Tây Phi, Trung Phi và một số nơi ở Đông Phi; lưu hành nặng nhất ở các vùng xavan hoang mạc, thảo nguyên tại Tây Phi. Sự lây truyền bệnh cũng được ghi nhận ở một số vùng hạn chế tại Yemen, Trung Mỹ và Nam Mỹ. Năm 1955, ước tính có khoảng 18 triệu người bị nhiễm bệnh này, trong số đó có 268.000 người bị mù lòa và 500.000 người bị khiếm thị nặng.
Ruồi vàng Simulium là trung gian truyền bệnh độc nhất của bệnh mù lòa đường sông. Ấu trùng giun chỉ onchocerca volvulus ký sinh trên da người bệnh được loại ruồi vàng chích đốt máu, ấu trùng phát triển lên thành ấu trùng có thể nhiễm bệnh trong cơ thể của ruồi sau từ 6 đến 19 ngày. Ruồi vàng mang mầm bệnh sau đó chích đốt máu của người lành và truyền sang cho người lành để gây bệnh. Giun chỉ onchocerca volvulus trưởng thành ký sinh trong cơ thể người. Giun chỉ cái có thể sống ký sinh trong cơ thể người đến 12 năm và sinh ra hàng triệu ấu trùng. Ấu trùng di chuyển đến dưới da và từ đó được loại ruồi vàng chích đốt hút máu có mầm bệnh, ấu trùng lại xâm nhập vào cơ thể ruồi để tiếp tục phát triển theo chu kỳ của vòng đời. Sự truyền bệnh khá phổ biến ở những vùng có dân sư sinh sống gần các sông, suối nước chảy xiết, nơi loại ruồi vàng có tập tính thích đến đẻ trứng và hàng đàn ruồi có thể chích đốt máu người. Bệnh gây ra hậu quả mù lòa nên được gọi là bệnh mù lòa đường sông. Bệnh không lưu hành ở những nơi có nhiệt độ dưới 18oC nên chỉ phát hiện được ở các nước nhiệt đới như châu Phi.
Triệu chứng lâm sàng, điều trị và phòng bệnh mù lòa đường sông
Giun chỉ onchocerca volvulus trưởng thành phát triển ở các hạch dưới da, có đường kính từ vài mm (milimét) đến vài cm (centimét). Chúng thường tập trung ở những nơi có da sát với xương. Phần lớn triệu chứng xảy ra do ấu trùng được sinh ra từ các hạch di chuyển tới da và mắt với biểu hiện lâm sàng gây khó chịu nhất là bị ngứa dữ dội. Khi bị mắc bệnh lâu ngày, da thường bị teo lại và mỏng đi, nổi mẩn ngứa nhiều, da bị đổi màu, phù nề .... Nếu ấu trùng di chuyển đến ký sinh ở mắt thì gây tổn thương vĩnh viễn ở đây, bệnh nhân bị mù lòa, đây là hậu quả quan trọng và nặng nề nhất của bệnh này. Bệnh làm ảnh hưởngkhông những đến sinh hoạt của bản thân người bệnh mà kể cả gia đình, người thân và sự phát triển kinh tế xã hội ở nông thôn tại những vùng có nhiều người bị mắc bệnh nặng, kéo dài trong nhiều năm.
Điều trị bệnh giun chỉ onchocerciasis bằng thuốc Ivermectin, một loại thuốc có tác dụng diệt được ấu trùng nhưng không diệt được giun trưởng thành. Mặc dù vậy nhưng điều trị lập lại định kỳ hàng năm bằng một viên thuốc này cũng đủ có khả năng phòng được bệnh mù lòa đường sông. Hiện nay thuốc Ivermectin đang được sử dụng rộng rãi ở những vùng có bệnh lưu hành để điều trị bệnh nhân và ngăn chận sự phát triển lây truyền của bệnh. Việc phòng bệnh có hiệu quả tốt nhất bằng cách sử dụng các biện pháp phòng chống sự hoạt động của trung gian truyền bệnh ruồi vàng. Biện pháp thường được áp dụng là phun hóa chất diệt côn trùng bằng kỹ thuật phun không gian trên diện rộng vào nơi sinh sản của ruồi vàng Simulium để diệt chúng, có thể dùng phương tiện máy bay để phun không gian hóa chất.
Kinh nghiệm của Chương trình phòng chống bệnh mù lòa đường sông
Ở Tây Phi, Chương trình phòng chống bệnh mù lòa đường sông onchocerciasis là một chương trình có sự phối hợp của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), Chương trình phát triển Liên Hiệp Quốc (UNDP), Ngân hàng Thế giới (WB), các nước có tài trợ cho các nước ở Tây Phi được bắt đầu từ năm 1974. Chương trình này giúp khống chế, làm giảm mật độ hoạt động của trung gian truyền bệnh ruồi vàng Simulium xuống ở mức thấp trong một thời gian tương đối dài, có thể tới 20 năm nhằm cắt đứt sự lan truyền của ký sinh trùng giun chỉ onchocerca volvulus bằng cách để giun trưởng thành có thể sống trong cơ thể người đến 12 năm, hết tuổi thọ của giun nó sẽ tự nhiên chết hết, không còn mầm bệnh để lây truyền. Chương trình phòng chống bệnh mù lòa đường sông onchocerciasis tại đây đã thực hiện biện pháp can thiệp phun không gian hóa chất diệt côn trùng trên diện rộng và những năm sau đó đã phân phối thuốc Ivermectin để điều trị. Việc xử lý các dòng sông, suối bằng hóa chất diệt ấu trùng ruồi vàng là biện pháp thực tế có hiệu quả nhất để phòng chống ruồi vàng là trung gian truyền bệnh. Ngoài ra, biện pháp dùng hóa chất để diệt những nơi ruồi thường hay đẻ trứng cũng có thể diệt được cả ấu trùng cách xa nơi sử dụng hóa chất 10 km về phía hạ lưu. Để tránh làm hại môi trường và lãng phí nguồn lực, phải sử dụng loại hóa chất diệt côn trùng đặc hiệu có hiệu quả tốt nhất đối với ruồi vàng và có giám sát việc sử dụng chặt chẽ. Các loại hóa chất diệt ấu trùng phổ biến được sử dụng là Temophos, Phoxim và Bacillus thuringiensis. Các loại sản phẩm này được dùng theo cách quay vòng để đề phòng hiện tượng kháng hóa chất diệt côn trùng của quần thể ruồi vàng. Một trong những lý do phải xử lý hóa chất diệt côn trùng trên vùng rộng lớn mạng lưới sông, suối là do loại ruồi vàng có khả năng bay rất xa theo gió, có thể tới hàng trăm km (kilomét). Việc phòng chống những nơi ruồi vàng đẻ trứng khu trú tại chỗ không thể đầy đủ vì ruồi vàng có thể từ những nơi khác bay đến.
Mặc dù bệnh mù lòa đường sông do loại ký sinh trùng giun chỉ onchocerca volvulus chưa được phát hiện và lưu hành tại Việt Nam nhưng trong tiến trình hội nhập quốc tế, một số chuyên gia của Việt Nam hoặc những người đi du lịch có thời gian công tác, du lịch ở các nước châu Phi sẽ có cơ hội tiếp xúc với các nơi có bệnh mù loà đường sông lưu hành. Nếu không có những hiểu biết nhất định và thực hiện đầy đủ các biện pháp phòng bệnh tốt thì có thể bị mắc bệnh này mà hậu quả sẽ bị mù lòa do bệnh ký sinh trùng gây ra.