Hằng năm, bệnh sốt xuất huyết xảy ra và phát triển thành dịch ở một số địa phương làm cho nhiều người bị mắc bệnh, đặc biệt là đối với trẻ em và đã có những trường hợp bị tử vong. Sốt xuất huyết là bệnh do muỗi truyền. Với điều kiện khí hậu, thời tiết thuận lợi, bệnh sốt xuất huyết sẽ phát triển vào một số thời điểm trong năm đồng hành với sự gia tăng mật độ hoạt động của muỗi truyền bệnh. Nguyên nhân gây bệnh là do loại virus Dengue và trung gian truyền bệnh là loài muỗi vằn (Aedes aegypti). Để chủ động phòng, chống bệnh sốt xuất huyết; ngành y tế dự phòng đã xây dựng khẩu hiệu hành động là “Không có bọ gậy-Không có sốt xuất huyết”. Như vậy việc khống chế dịch bệnh sốt xuất huyết phải xuất phát điểm từ việc giải quyết đồng bộ và tích cực cá thể bọ gậy, không phải từ cá thể muỗi trưởng thành.
Bọ gậy là một giai đoạn phát triển của muỗi truyền bệnh
Bọ gậy còn gọi là ấu trùng của muỗi. Chu kỳ phát triển của muỗi truyền bệnh trải qua 4 giai đoạn: trứng, bọ gậy (ấu trùng), quăng (thanh trùng) và con trưởng thành. Muỗi cái đẻ mỗi lần khoảng 100-400 trứng, sau 2-3 ngày, trong điều kiện thích hợp, trứng nở thành bọ gậy. Bọ gậy có 4 giai đoạn liên tiếp để lột xác và lớn lên, nó có hình thể giống nhau nhưng chỉ khác nhau về kích thước. Bọ gậy sống trong những môi trường nước khác nhau tùy theo loài. Thức ăn của bọ gậy là những sinh vật nổi như vi khuẩn, đơn bào ... Khi nghỉ, bọ gậy lên mặt nước nằm ở các tư thế khác nhau tùy theo loài. Bọ gậy được chia làm 3 phần rõ rệt: đầu, ngực và bụng. Toàn thân bên ngoài được bao phủ bằng một tầng kitin không thấm nước, trên thân có nhiều lông và gai có chức năng cảm giác, vận động, giữ tư thế cân bằng và giữ cho bọ gậy bám. Đầu bọ gậy hình cầu, hơi dẹt, trên đầu có những lông tơ khác nhau. Ngực của bọ gậy gồm 3 đốt nhưng không phân chia rõ. Trên ngực có những lông bờ ngực, lông cạnh ngực, lông giữa ngực. Bụng có 9 đốt, những đốt gần ngực thì lớn, những đốt càng xa ngực càng nhỏ. Đốt thứ 8 và đốt thứ 9 tạo thành một phức hợp đốt mà phía trên có ống thở. Trên những đốt của bụng có thể có những tấm kitin có giá trị trong việc định loại muỗi. Ở điều kiện thuận lợi, trong khoảng 8-12 ngày, bọ gậy trở thành quăng. Thời gian từ quăng trở thành muỗi trưởng thành rất nhanh, chỉ khoảng 1 ngày.
Muỗi truyền bệnh sốt xuất xuất là loài muỗi Aedes aegypti, nó phân bố rộng rãi ở khắp mọi nơi trên thế giới. Ở Việt Nam, Aedes aegypti thường hoạt động mạnh tại các thành phố, thị trấn, nhiều vùng ở nông thôn ven biển, đồng bằng và ngày càng mở rộng phân bố tới các thành phố, thị trấn, nông thôn miền núi. Muỗi cái thường đẻ trứng ở các dụng cụ chứa nước sinh hoạt, nước mưa, nước ở chum, vại, bể, thậm chí ở lọ hoa và các vật liệu phế thải khác có đọng nước mưa như vỏ đồ hộp đựng thực phẩm, mảnh chén bát vở, ống tre, ống nứa ... Trứng của muỗi Aedes aegypti có thể chịu đựng được độ khô rất cao, có khi tới vài tháng. Muỗi trưởng thành có thể hút máu của nhiều loại động vật nhưng đặc biệt rất ưa thích hút máu người. Nó thường có tập tính hoạt động hút máu vào ban ngày, mùa hè buổi sáng khoảng từ 7 đến 9 giờ và buổi chiều muộn hơn khoảng từ 16 đến 19 giờ; về mùa đông thì muỗi đốt máu thường từ 11 đến 16 giờ. Sau khi hút máu, muỗi thường trú đậu để tiêu máu trong nhà ở những chỗ tối, kín gió, trên quần áo, chăn màn, dây treo quần áo ... Muỗi Aedes aegypti hoạt động quanh năm, phát triển mạnh vào mùa nóng và có mưa. Ở miền Bắc, mật độ hoạt động của muỗi tăng dần bắt đầu từ tháng 4 và đạt đến đỉnh cao vào tháng 10–11. Ở miền Trung, Tây nguyên, miền Nam muỗi trường hoạt động và phát triển vào thời gian sớm hơn. Aedes aegypti có khả năng chịu đựng với các loại hóa chất diệt côn trùng, tuy nhiện hiện nay nó còn nhạy cảm với các loại hóa chất diệt thuộc nhóm Perithroide tổng hợp. Ngoài muỗi Aedes aegypti, ở các vùng nông thôn, loài muỗi Aedes albopictus cũng đã ghi nhận có khả năng truyền được bệnh sốt xuất huyết giống như Aedes aegypti.Như vậy, theo khẩu hiệu của ngành y tế dự phòng: “Không có bọ gậy-Không có sốt xuất huyết” thì việc chủ động giải quyết bệnh sốt xuất huyết trong kế hoạch hàng năm phải được bắt đầu từ các biện pháp can thiệp tác động vào cá thể bọ gậy, không chờ cho bọ gậy phát triển thành cá thể muỗi trường thành có khả năng lây truyền bệnh thành dịch rồi mới can thiệp các biện pháp diệt muỗi thì sẽ bị chậm trễ và không có hiệu quả.
Can thiệp bằng biện pháp nào để “Không có bọ gậy”
 |
Phun thuốc diệt muỗi gây bệnh sốt xuất huyết tại tỉnh Phú yên |
Muốn “không có bọ gậy” thì phải can thiệp bằng các biện pháp diệt bọ gậy từ thô sơ, đơn giản đến các phương pháp tối tân, hiện đại như diệt hoặc thay đổi nơi sinh sản của muỗi làm cho bọ gậy không phát triển được, làm cho muỗi trưởng thành không đến được nơi sinh sản, thả cá ăn bọ gậy và dùng hóa chất, vi khuẩn để diệt bọ gậy. Biện pháp có hiệu quả và ít tốn kém là hạn chế nơi muỗi có thể đẻ trên diện rộng để trứng không có điều kiện thuận lợi phát triển được thành bọ gậy như san lấp những nơi muỗi đẻ trứng ở môi trường tự nhiên hay nhân tạo như dụng cụ chứa nước sinh hoạt, nước mưa, nước ở chum, vại, bể, thậm chí ở lọ hoa, bát kê chân các chạn đựng thức ăn, cụi đựng bát đĩa và các vật liệu phế thải khác có khả năng đọng nước mưa như vỏ đồ hộp, bao bì đựng thực phẩm, mảnh chén bát vở, ống tre, ống nứa, vỏ lốp xe ô tô, xe máy, xe đạp phế thải ... Ngoài ra cũng cần thường xuyên đốt các loại rác hữu cơ, làm lưới che những dụng cụ đậy nước ăn, lắp đặt ống dẫn nước kín. Một phương pháp đơn giản mà ngành y tế dự phòng đã truyền thông giáo dục, vận động nhân dân tích cực thực hiện là “thau vét bọ gậy” thường xuyên ở những nơi có nhiều bọ gậy sinh sôi, nẩy nở. Việc nêu ra thì đơn giản nhưng hành động cụ thể của người dân chưa mang lại kết quả mong muốn do ý thức tự phòng bệnh của con người còn bị nhiều hạn chế, không quan tâm thực hiện hành động này thường xuyên, liên tục trong sinh hoạt hàng ngày. Một số biện pháp cũng có thể áp dụng như thả các loại cá ăn bọ gậy (cá muỗi hoặc cá tuế, Gambusia affinis; cá bảy màu loài Guppy, Poecillia, loại cá chép có răng, cá rô phi, cá cảnh ...);thả các loại dầu hay hóa chất diệt bọ gậy (dầu mỏ, xanh Paris, hợp chất phosphore hữu cơ, các chất điều hòa phát triển của côn trùng ...) hoặc các loại vi khuẩn diệt bọ gậy (Bacillus thuringiensis, Bacillus sphaereicus ...). Nếu có điều kiện, nên vận động người dân trong cộng đồng dân cư sử dụng phối hợp nhiều biện pháp diệt bọ gậy để đạt được hiệu quả cao mà biện pháp đơn giản, dễ làm, ít tốn kém nhất là “thau vét bọ gậy” thường xuyên ở những nơi có dụng cụ chứa nước trong gia đình.
Nghĩ về khẩu hiệu “Không có bọ gậy-Không có sốt xuất huyết”
Không có bọ gậy sẽ không có muỗi truyền bệnh. Không có muỗi truyền bệnh sẽ không có dịch bệnh xảy ra. Giải pháp để “không có bọ gậy” đã được ngành y tế dự phòng truyền thông giáo dục sức khoẻ, vận động cộng đồng người dân cùng tích cực tham gia thực hiện. Khẩu hiệu chiến lược được xây dựng để chủ động giải quyết tích cực dịch bệnh sốt xuất huyết là “Không có bọ gậy-Không có sốt xuất hguyết”. Mặc dù đã chủ động bằng khẩu hiệu tích cực này nhưng kết quả mang lại không như mong muốn vì hàng năm bệnh sốt xuất xuất huyết và nguy cơ dịch bệnh vẫn xảy ra ở một số địa phương. Như vậy hành động tự nguyện, tự giác của cộng đồng để “không có bọ gậy” cần phải được xem xét để tăng cường công tác truyền thông giáo dục sức khoẻ, vận động người dân thực hiện tốt hơn việc làm này vì sức khoẻ của bản thân và gia đình. Khi không có bệnh sốt xuất huyết và dịch bệnh xảy ra, có thể nhìn ngược lại và khẳng định công tác diệt bọ gậy tại cơ sở đã có kết quả.