Ngày 8/12/2015. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu toàn cầu hiện nay loài người không chỉ phải thường xuyên gánh chịu hậu quả các rủi ro thiên tai như hạn hán, lụt lội, bão lũ, nước biển dâng mà còn phải đối mặt với các bệnh truyền qua vector (vector-borne diseases).
Vì vậy, Hội nghị khí hậu (COP21)đang diễn ra tại Pari (30/11-11/12/201) được kỳ vọng như “bước ngoặt” giữ mức tăng nhiệt độ trái đất không quá 2 độ C và thúc đẩy cam kết giảm lượng khí thải gây hiệu ứng nhà kính giữa các quốc gia thành viên của Liên Hiệp Quốc (UN), đồng thời là cơ hội ngăn chặn các bệnh do vector truyền liên quan đến biến đổi khí hậu.
Bước ngoặt về khí hậu tại COP21
Theo Công ước khung về biến đổi khí hậu (United Nations Framework Convention on Climate Change_UNFCCC), sau hơn một tuần đàm phán căng thẳng nhưng các bên đã đạt được sự thống nhất đối với dự thảo hiệp định toàn cầu tại COP21 mang lại niềm lạc quan lớn khi đưa ra được mục tiêu dài hạn làm chậm quá trình biến đổi khí hậu và tăng tài trợ cho các nước đang phát triển để đối phó với biến đổi khí hậu. Tuy nhiên theo các hãng tin quốc tế, giai đoạn cuối đàm phán ở Paris (từ nay đến khi kết thúc hội nghị) dự báo diễn ra khó khăn hơn khi vẫn còn rất nhiều điểm bất đồng chưa được thỏa thuận, trong đó có yêu cầu hạn chế mức tăng nhiệt độ của trái đất ở mức 1,50C đến năm 2020 thay vì mục tiêu 20C so với thời kỳ tiền công nghiệp như trước đây để giảm thiểu tình trạng rủi ro từ biến đổi khí hậu. Các bên đàm phán cho rằng mức phát thải khí carbon (CO2) như hiện nay sẽ làm mực nước biển gia tăng, lũ lụt, bão, hạn hán ngày càng nghiêm trọng nhưng tại mỗi kỳ họp thế này hội nghị vẫn chưa tạo ra sự khác biệt, trong khi Nghị định thư Kyodo sắp hết hạn vào 2020 đặt các nhà lãnh đạo thế giới dưới áp lực đạt được thỏa thuận mới mang tầm quốc tế, phù hợp với điều kiện các nước và bảo vệ môi trường toàn cầu. UNFCCC cho rằng, Nghị định thư Paris cần giải quyết các vấn đề nan giải, tạo ra sự bình đẳng và ràng buộc pháp lý với tất cả các bên tham gia về vấn đề môi trường, đồng thời cần được xây dựng trên tinh thần tự nguyện của các nước và có thể được điều chỉnh linh hoạt để phù hợp với những diễn biến về khí hậu trong nhiều thập kỷ tới.
Tổng thống MỹBarack Obama phát biểu cho hội nghị khí hậu (COP21) Pari sẽ là một “bước ngoặt” (turning point) trong các nỗ lực toàn cầu để giảm thiểu sự gia tăng nhiệt độ trong tương lai, tại hội nghị này các nhà đàm phán từ 195 quốc gia sẽ cố gắng đạt tới một thỏa thuận trong vòng hai tuần nhằm vào việc giảm thiểu phát thải các-bon toàn cầu và giảm thiểu việc ấm lên toàn cầu xuống 2oC (3,6oF). Theo đó, các lãnh đạo từ 147 quốc gia đã và đang chuyên tâm vào cuộc họp và Tổng thống Obama đã cố thuyết phục các nhà đàm phám đi đến một thỏa thuận có ý nghĩa rõ ràng vì “thế hệ tiếp theo đang dõi theo” (next generation is watching). Ông nói với các đại biểu: “Biến đổi khí hậu có thể vạch rõ các diễn biến của thế kỷ này hơn bất kỳ thứ gì khác (thách thức), tôi đích thân đến đây để nói rằng Hoa Kỳ không chỉ thừa nhận vấn đề mà còn cam kết đưa ra hành động cụ thể”. Ông nói thêm những năm gần đây kinh tế toàn cầu đã tăng trưởng trong khi khí thải vẫn giữ nguyên không thay đổi, phá vỡ những tranh cãi trước đây về sự thụ động rằng “tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường đi ngược chiều nhau” (that economic growth and environmental protection were in conflict).
Tổng tống Nga Vladimir Putin cũng tham gia vào hội nghị, trong các cuộc đàm phán cho Nghị định thư Kyoto, Nga là quốc gia công nghiệp cuối cùng thông qua thỏa thuận toàn cầu cho phép thỏa thuận then chốt này có hiệu lực vào năm 2001. Đồng quan điểm với tổng thống Obama, ông Putin cho biết: “Chúng tôi đã cho thấy rằng chúng tôi có thể đảm bảo việc phát triển kinh tế và chăm lo cho môi trường của chúng tôi cùng một lúc” (We have demonstrated we can ensure economic development and take care of our environment at the same time).
Trong một phép xã giao về ngữ nghĩa học có lẽ nhằm nhấn mạnh quan điểm khác nhau giữa các nền kinh tế công nghiệp hóa và mới nổi, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình phát biểu với hội nghị rằng ông không thấy đàm phán Pari là một bước ngoặt hay một “vạch đích, mà là một điểm khởi đầu mới” (finish line, but a new starting point). Ông cho rằng biến đổi khí hậu là vấn đề xuyên quốc gia và là “nhiệm vụ chung của nhân loại” (a shared mission for all mankind), trước khi lặp lại cam kết của Trung Quốc bắt đầu cắt giảm khí thải của nước này từ mức cao chót vót vào năm 2030.
 |
| Các nhà tổ chức kỳ vọng cuộc đàm phán Pari sẽ là một năm thành công và sẽ cho ra trái ngọt |
Phân tích của Matt McGrath-phóng viên môi trường của BBC tại COP 21 (Analysis-Matt McGrath, BBC environment correspondent, at COP21)
Vậy chúng ta có thể lượm lặt được gì từ những từ ngữ thân thiện và ý định tốt đẹp của các lãnh đạo? Có những điềm báo chắc hẳn là tích cực, từ lãnh đạo này sang lãnh đạo khác hát cùng bài thánh ca-biến đổi khí hậu là một thách thức lớn lao, chỉ có hợp tác trên cấp độ toàn cầu có thể giải quyết nó và quốc gia tôi đang làm rất tốt! Tuy nhiên, vẫn có những sự chia rẽ rõ ràng.
Những tiến bộ có thể hoặc không thể xảy ra trong vòng 2 tuần tiếp theo, một nhà đàm phán cho tôi biết rằng toàn bộ ý tưởng là để cho các lãnh đạo tới, phát biểu và vui vẻ đi theo con đường của mình mà không phá hoại chiếc xe chở táo được xây dựng cẩn thận này, không giống như tại Copenhagen vào năm 2009. Ông nói với một sự gợi ý về sự mỉa mai: “Các lãnh đạo hoàn toàn hiểu rõ bản chất chính trị, những khó khăn chính trị. Họ đang tới đây để cung cấp một hướng dẫn khéo léo “Và chúng tôi là những nhà đàm phán khi đó sẽ phải sửa nó”.
Thủ tướng Anh David Cameron đã sử dụng bài diễn văn của ông để xét đến việc làm thế nào các thế hệ tương lai sẽ phản ứng với ý kiến rằng “quá khó” (too difficult) cho thế hệ chính trị gia này đạt đến một thỏa thuận vào năm 2015. Ông nói, trước khi liệt kê như thế nào: “Con cháu chúng ta sẽ hỏi tại sao lại khó đến như vậy” (Our grandchildren would ask why it was so difficult).
An ninh đã được thắt chặt xung quanh các đàm phán khí hậu, có sự tham gia của hơn 150 lãnh đạo thế giới. Thủ tướng quốc đảo Tuvalu Enele Sopaga đã đưa ra một quan sát bao quát trong bài phát biểu sôi nổi của ông: “Nếu chúng ta cứu Tuvalu, chúng ta chắc chắn sẽ cứu thế giới”. Ông bày tỏ những lo ngại của nhiều Quốc đảo nhỏ (SISs) trên toàn thế giới: “Như những quốc gia khác trên Thái Bình Dương, sự sinh tồn của chúng tôi phụ thuộc vào những quyết định được đưa ra ở đây tại Pari. Chúng ta đang đứng trên một vách đá, dù chúng ta đứng bên nhau để đồng lòng chống lại biến đổi khí hậu hay tất cả chúng ta đều trượt ngã và rơi xuống”.
 |
| WHO cho rằng những sinh vật nhỏ như muỗi truyền bệnh đang là mối đe dọa lớn với sinh mạng con người |
Cơ hội ngăn chặn các bệnh do vector truyền
Theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO), vector là các sinh vật truyền mầm bệnh (pathogens) hay ký sinh trùng (parasites) từ một người bị nhiễm bệnh hoặc động vật sang người hoặc động vật khác. Bệnh do vector truyền (vector-borne diseases)là những bệnh gây ra bởi những tác nhân gây bệnh và ký sinh trùng trong quần thể ngườithường được tìm thấy một cách phổ biến ở các vùng nhiệt đới và những nơi có vấn đề trong việc tiếp cận với nước sạch và hệ thống vệ sinh. Bệnh truyền qua vector gây chết người nhiều nhất là sốt xuất huyết, sốt rét, viêm não Nhật Bản, bệnh ngủ châu Phi…. Trong những năm gần đây, bệnh do vector truyền phát triển nhanh nhất trên thế giới có thể được coi là sốt xuất huyết với mức gia tăng tỷ lệ mắc bệnh gấp 30 lần trong vòng 50 năm qua. Toàn cầu hóa thương mại, du lịch và các thách thức về về môi trường như biến đổi khí hậu và đô thị hóa có tác động đáng kể về sự lan truyền của các bệnh do vecto, và gây ra sự xuất hiện của chúng trong các quốc gia mà chúng chưa từng được biết đến.
 |
| Việt Nam nằm trong phạm vi ảnh hưởng của Elnino- một hiện tượng thời tiết cực đoan do biến đổi khí hậu gây nên |
Theo Ủy ban liên Chính phủ về Biến đổi khí hậu (IPCC), El Nino là hiện tượng nóng lên không bình thường (với ngưỡng chuẩn sai 0,5 độ C) của lớp nước mặt thuộc vùng biển phía đông xích đạo Thái Bình Dương đang diễn ra đã ảnh hưởng và tác động đến khí hậu làm biến động thời tiết trên trái đất, trong đó có Việt Nam. El Nino có thể gây ra những thiên tai nặng nề như mưa lớn, bão, lũ, hạn hán, cháy rừng làm thiệt hại lớn về kinh tế-xã hội và môi trường, đặc biệt là điều kiện thuận lợi để các trung gian truyền bệnh (muỗi, ruồi, bọ chét) và tác nhân gây bệnh (vi khuẩn, vi rút, ký sinh trùng) phát triển gây nên các bệnh mới nổi hay tái nổi khó kiểm soát.
 |
| Một tài liệu liên quan đến các bệnh do vector truyền do biến đổi khí hậu ở châu Âu |
Nghiên cứu biến đổi khí hậu ngăn chặn bệnh buồn ngủ (Sleeping sickness outbreaks prevented by climate change research)
Ngày 30/11/2015, WHO cho biết tại nước Cộng hòa Thống nhất Tanzania, người dân nghèo sống nhờ vào mùa vụ và vật nuôi đang chứng kiến cuộc sống và an ninh lương thực của họ bị tàn phá bởi các kiểu thời tiết bất thường. WHO ước tính rằng biến đổi khí hậu sẽ gây ra 250.000 ca tử vong mỗi năm do sốt rét, tiêu chảy, sang chấn nhiệt (heat stress) và thiếu dinh dưỡng giai đoạn từ 2030 đến 2050. Tuần này các lãnh đạo thế giới đang tụ họp tại Hội nghị UN về Biến đổi Khí hậu tại Pari (COP21) để đạt được một thỏa thuận toàn cầu cải thiện môi trường.
 |
| Tử vong do các bệnh vector truyền chủ yếu ở trẻ em nhỏ dưới 5 tuổi |
Biến đổi khí hậu có những tác động nghiêm trọng đối với y tế công cộng, theo ước tính của WHO biến đổi khí hậu đã gây ra 10.000 ca tử vong hàng năm từ việc thay đổi hình thức của bệnh, từ các hiện tượng thời tiết khắc nghiệt như các đợt nắng nóng và lũ lụt, từ việc giảm thiểu chất lượng không khí, lương thực và nguồn nước, các hệ thống vệ sinh. Tại nước Cộng hòa Thống nhất Tanzaniangười dân nghèo sống nhờ vào mùa vụ và vật nuôi đang chứng kiến cuộc sống và an ninh lương thực của họ bị tàn phá bới các hình thái thời tiết bất thuòng, như là nhiệt độ gia tăng, lượng mưa lâu kéo dài và hạn hán, một trong những khu vực dân cư bị ảnh hưởng nặng nề nhất của nước này là những người chăn cừu Maasai sống gần biên giới của Cộng hòa Thống nhất Tanzania và Kenya.
 |
| Ruồi gây bệnh ngủ xê xê (Tsetse Fly) chủ yếu ở châu Phi. |
Các bức hình sau đây kể qua về câu chuyện biến đổi khí hậu đang ảnh hưởng tới người Maasai như thế nào ở phía bắc Cộng hòa Thống nhất Tanzaniava cho thấy chương trình nghiên cứu bệnh nhiệt đới của WHO, gọi là TDR đang hoạt động như thế nào để bảo vệ gia súc, cuộc sống và sức khỏe của họ khỏi những tác động của biến đổi khí hậu.
Những người chăn cừu Maasai ở phía bắc Cộng hòa Thống nhất Tanzania dễ bị ảnh hưởng bởi các tác động kết hợp của biến đổi khí hậu và các bệnh động vật lây sang người (zoonotic diseases) vì họ sống gần với quần thể động vật hoang dã rộng lớn và chúng chính là các nguồn chứa mầm bệnh,và phải đấu tranh việc tiếp cận tới nước và thực phẩm cho gia súc của họ.
Gia súc là nguồn sống của bộ tộc Maasai, sữa của chúng là một nguồn chính yếu cho thu nhập và dinh dưỡng. Tuy nhiên, hạn hán kéo dài đã làm giảm thiểu sự phát triển các bãi cỏ trong những năm gần đây làm cho các cánh đồng khô hạn và bụi bặm do đó những người đàn ông đang phải đưa đàn gia súc đi xa hơn để có những bãi cỏ tốt.
Người Maasai đang di chuyển tới vùng rừng phía bắc Cộng hòa Thống nhất Tanzania nơi những động vật hoang dã sinh sống và khiến bầy gia súc của họ có nguy cơ đối mặt với bệnh trùng mũi khoan châu Phi ở người (human African Trypanosomiasis) hoặc bệnh buồn ngủ, căn bệnh đã im lìm trong nhiều năm. Bệnh buồn ngủ có thể làm gia súc mất sữa lâu dài, và làm ảnh hưởng tới sức khỏe cộng đồng.
Bệnh Trùng mũi khoan châu Phi ở người (human African Trypanosomiasis) hoặc bệnh buồn ngủ đe dọa hàng triệu người ở 36 nước vùng cận hoang mạc Sahara châu Phi nơi có loài ruồi xê-xê (tsetse) lây lan dịch bệnh. Người Maasai là bộ tộc dễ tiếp xúc với những ruồi này nhất và do đó dễ mắc bệnh nhất, sống ở vùng nông thôn hẻo lánh và phụ thuộc vào nông nghiệp, câu cá, chăn nuôi gia súc hoặc săn bắn.
Ngoài bệnh buồn ngủ thì bệnh dại, bệnh do vi khuẩn và các bệnh do ve truyền cũng ảnh hưởng tới người Maasai nhưng những căn bệnh truyền từ động vật sang người này không được quan tâm nhiều. Kết hợp khoa học về ruồi, ký sinh trùng, môi trường, nước và khí hậu, Chương trình đặc biệt về Nghiên cứu và đào tạo về các bệnh nhiệt đới (Special Programme on Research and Training in Tropical Diseases) của WHO gọi là TDR đang làm việc với cộng đồng để nghiên cứu và phát triển các giải pháp.
Một nghiên cứu TDR đã phát động vào năm 2013 qua một thỏa thuận được chấp nhận với Trung tâm Nghiên cứu Phát triển Quốc tế (International Development Research Centre) của Canada đang làm việc để xác định những khu vực an toàn nhất cho người Maasai để chăn nuôi gia súc của họ. Dữ liệu đã thu thập được cho thấy lên tới 29% những con ruồi mang ký sinh trùng gây bệnh buồn ngủ nhưng con số này có thể thay đổi qua mùa và vị trí. Tuy nhiên, các mẫu máu từ gia súc gặm cỏ ở những khu vực này sẽ cho thấy điều này có thể giải thích cho tỷ lệ nhiễm như thế nào.
Để hiểu rõ sự đa dạng của véc-tơ và tỷ lệ phổ biến ký sinh trùng, những con ruồi xê-xê (tsetse flies) được thu thập trong phạm vi khu vực lấy mẫu rộng lớn trong cả những tháng khô và ẩm ướt, sau đó được xác định trong phòng thí nghiệm. Việc thu thập được thực hiện trong những tháng khô hạn và ẩm ướt, việc xác định loài các con ruồi được thực hiện trong phòng thí nghiệm, các công cụ phân tử được sử dụng để phân tích nhằm xác định số lượng những con ruồi và tỷ lệ nhiễm.
Người Maasai đã luôn luôn biết rằng họ cần phải di chuyển gia súc của họ xa khỏi các khu vực gặm cỏ trong một khoảng thời gian để cỏ có thể mọc trở lại, tuy nhiên ngày càng nhiều trang trại chiếm dụng đất và mở rộng dân số và động vật hoang dã đang gia tăng sự cạnh tranh các khu vực gặm cỏ do đó những người chăn cừu ngày càng chứng kiến nhiều gia súc bị chết, làm giảm thu nhập của họ.
Cộng đồng chính là một mối liên kết then chốt trong cả hai việc nghiên cứu và các giải pháp, tất cả dữ liệu được giới thiệu cho các nhóm cộng đồng và các biện pháp thích nghi tiềm năng được thảo luận và phát triển cùng nhau, mục tiêu được vạch rõ và các giải pháp bền vững có thể được tích hợp vào cuộc sống hàng ngày lâu dài sau khi nghiên cứu đã hoàn thành.
Các kết quả từ nghiên cứu Cộng hòa Thống nhất Tanzania và 4 nghiên cứu khác tập trung vào các căn bệnh khác cũng bị tác động bởi biến đổi khí hậu như sốt rét sẽ được hoàn thành vào cuối năm 2016. Bằng việc làm việc trực tiếp với cộng đồng chịu ảnh hưởng của biến đổi khí hậu, các nghiên cứu sẽ đưa ra một mô hình tiếp cận mới tới vấn đề phức tạp liên quan đến sử dụng đất, nước, sức khỏe động vật và con người.