Dị ứng là một trạng thái phản ứng khác thường của cơ thể khi tiếp xúc với một tác nhân gọi là dị nguyên (kháng nguyên) bắt đầu vào lần thứ hai hoặc những lần sau đó. Dị ứng có thể nói là một biểu hiện bệnh lý do phản ứng quá mẫn của cơ thể con người đối với dị nguyên. Có rất nhiều tác nhân có thể gây nên tình trạng dị ứng, trong đó dị ứng thuốc phòng bệnh và chữa bệnh ngày càng gặp nhiều, gây nguy hại đến tính mạng và sức khỏe của con người.
Tác nhân và đặc điểm của sự dị ứng thuốc
Trong sinh hoạt hàng ngày, con người có thể tiếp xúc với rất nhiều tác nhân có thể gây nên tình trạng dị ứng như thức ăn, các loài hoa, cây cỏ, bụi bặm, lông gia súc, hóa chất, vi khuẩn, nấm ... và nhất là các loại thuốc thường được sử dụng để phòng bệnh và chữa bệnh. Mọi phương thức hay con đường đưa các tác nhân hoặc các chất có nguồn gốc đã nêu trên vào cơ thể như ăn, uống, tiêm, hít, ngửi, nhỏ mắt, nhỏ tai, tiếp xúc qua da ... đều có thể gây nên dị ứng. Trong các tác nhân được phân tích, dị ứng thuốc thường dùng để phòng bệnh hay chữa bệnh ngày càng nhiều do số lượng thuốc được sản xuất và sử dụng ngày càng tăng. Nguyên nhân cũng do con người dùng thuốc quá dễ dãi hoặc quá lạm dụng thuốc, người bệnh hoặc người nhà bệnh nhân tự mua thuốc và dùng thuốc để điều trị mà không có ý kiến, chỉ định của thầy thuốc. Ngoài ra, một số thầy thuốc khi chỉ định điều trị không chú ý hay quan tâm đúng mức đến những tác dụng phụ, các phản ứng không mong muốn của thuốc. Trên thực tế, tình trạng dị ứng thuốc xảy ra rất phức tạp, có thể từ thể nhẹ đến thể nặng, thậm chí có thể rất nặng do bản chất của loại thuốc sử dụng, do cơ địa của người dùng, do phương thức hay con đường đưa thuốc vào cơ thể.
Dị ứng thuốc có các đặc điểm là phải có thời gian tạo nên sự mẫn cảm, hình thành kháng thể trong cơ thể đối với thuốc; tính kháng nguyên không đồng đều giữa các loại thuốc, tính mẫn cảm có thể xảy ra chéo giữa nhiều loại thuốc như các loại thuốc có cấu trúc hóa học gần giống nhau có thể gây phản ứng dị ứng khi vào trong cơ thể; cơ địa đặc biệt cũng hay bị dị ứng, yếu tố di truyền như gia đình có cha mẹ, anh chị em bị dị ứng thì bản thân cũng dễ bị dị ứng.
Biểu hiện lâm sàng khi bị dị ứng thuốc
Dị ứng thuốc xuất hiện, xảy ra có khi rất sớm, ngay tức thì, có thể trong hoặc sau khi tiêm thuốc. Phản ứng cơ thể cũng có thể xảy ra chậm hơn tùy theo loại đáp ứng miễn dịch-dị ứng. Trên lâm sàng thường gặp biểu hiện triệu chứng với các thể nhẹ, thể nặng và một số thể đặc biệt.
Thể nhẹ thường hay gặp nhất, thể hiện khá phổ biến là các triệu chứng ở ngoài da như nổi ban đỏ, nổi mày đay khu vực, mẩn ngứa, ngứa gan bàn tay, bàn chân, buôn nôn, nôn, đau bụng, tiêu chảy lỏng, có thể phù ở mặt, đau đầu, choáng váng nhẹ. Những biểu hiện lâm sàng giảm dần sau khi ngưng dùng thuốc. Thể dị ứng nhẹ thường tự khỏi, không đòi hỏi xử lý phức tạp, người bệnh hoặc người nhà bệnh nhân không chú ý, xem là chuyện đơn giản, bỏ qua và không cho thầy thuốc biết đặc điểm này. Đến các lần sau đó, nếu dùng lại các loại thuốc này thì có thể xảy ra phản ứng nặng hơn, gây nguy hiểm đến tíng mạng của người bệnh.
Thể nặng xảy ra tùy thuộc loại thuốc sử dụng và có các biểu hiện lâm sàng khác nhau nhưng triệu chứng chung thường thấy là nổi mày đay toàn thân, hồng ban đa dạng, eczema, ngứa. Phù ở mặt, môi, có khi ở thanh quản làm cho nghẹt thở. Khó thở do co thắt khí phế quản, người bệnh bị tím tái, hoảng hốt, vật vã. Viêm xuất tiết nhiều làm chảy nước mắt, nước mũi, xuất tiết trong phế quản, dạ dày, vã mồ hôi. Bị sốt, mạch nhanh, yếu, huyết áp giảm. Có những tổn thương ở gan như làm tăng các enzyme gan, viêm gan cấp có khi ở thể tiến triển đột ngột, rất nặng. Tổn thương thận làm xuất hiện protein trong nước tiểu, viêm thận ... Ngoài ra cũng ghi nhận sự tổn thương các tế bào máu như thiếu máu tan máu, nhược tủy, suy tủy do giảm bạch cầu, hội chứng chảy máu do giảm tiểu cầu ...
Một số thể đặc biệt cũng thường gặp như sốc phản vệ, hội chứng Stevens Johnson, hội chứng Lyell. Sốc phàn vệ xảy ra tức thì trong hoặc ngay sau khi tiêm thuốc, đây là một tai biến nghiêm trọng đe dọa tến tính mạng người bệnh. Bệnh nhân thấy choáng váng, nôn nao khó chịu, da nhợt nhạt, mạch nhanh, huyết áp giảm. Trường hợp nặng hơn thấy vã mồ hôi, khó thở co thắt, mạch nhanh,nhỏ, khó bắt, huyết áp tụt rồi mất, người bệnh nhanh chóng mất tri giác, có thể co giật toàn thân. Ở thể sốc phản vệ nặng, tử vong có thể xảy ra nếu không được cấp cứu kịp thời. Hội chứng Stevens Johnson là một loại bệnh ngoại bì trợt nhiều lỗ, bệnh khởi phát đột ngột với những tổn thương ngoài da kiểu hồng ban phỏng đa dạng, có trợt da nhiều chỗ. Kèm theo là những tổn thương nêm mạc lan tỏa gây viêm loét lở các hốc tự nhiên như viêm loét chảy máu trong miệng, viêm kết mạc, chảy máu dưới kết mạc, loét giác mạc, viêm đường sinh dục-tiết niệu ... Triệu chứng toàn thân rất nặng, dễ bị viêm phổi không điền hình, gây biến chứng mù mắt. Hội chứng Lyell là bệnh bong biểu bì hoại tử tối cấp, bệnh khởi phát với triệu chứng có các mảng ban đỏ toàn thân thâm nhiễm. Sau đó nhanh chóng xuất hiện các bọng nước to làm bong hoại tử từng mãng lớn biều bì như bị bỏng. Tổn thương lan tới niêm mạc làm môi viêm sưng to và nứt, loét miệng, viêm kết mạc. Triệu chứng toàn thân rất nặng, bội nhiễm, nhiễm độc, gây rối loạn nước, điện giải, người bệnh trong tình trạng bán hôn mê; tiên lượng rất nặng với tỷ lệ tử vong cao chiếm khoảng 35-50%.
Xử lý điều trị và đề phòng dị ứng thuốc
Khi phát hiện bị dị ứng thuốc, lập tức phải ngừng ngay thuốc đang dùng. Nếu dị ứng nhẹ, chỉ cần nghỉ ngơi thì những triệu chứng lâm sàng giảm đi nhanh. Nếu bị dị ứng nặng, phải dùng thuốc để can thiệp như các loại thuốc kháng histamin, thuốc ức chế mastocyt và bạch cầu ái kiềm giải phóng các hạt, thuốc nhóm corticoid ... và lẽ dĩ nhiên là phải giải quyết hồi sức cấp cứu khẩn trương bằng các giải pháp tích cực để khắc phục các biến chứng trầm trọng xảy ra, có nguy cơ de dọa đến tính mạng của người bệnh.
Để đề phòng bị dị ứng thuốc, cả bệnh nhân, người nhà người bệnh lẫn thầy thuốc cần xác định các loại thuốc gây dị ứng trên cơ địa của từng người dù các biểu hiện lâm sàng dị ứng chỉ xảy ra nhẹ để tránh không dùng các loại thuốc này cho những lần sau đó. Thầy thuốc cũng nên ghi rõ đặc điểm dị ứng thuốc vào sổ y bạ của bệnh nhân, căn dặn người bệnh và người nhà bệnh nhân biết rõ loại thuốc trên cơ địa bị dị ứng; đồng thời nên có ý thức cẩn thận hỏi người bệnh về tiền sử dị ứng thuốc trước khi ghi đơn thuốc cho bệnh nhân để đề phòng bị phản ứng dị ứng khi dùng thuốc. Nên biết rằng, có nhiều cách giải mẫn cảm đối với các dị nguyên nhưng khó thực hiện đối với dị ứng thuốc.
Hiện nay thị trường thuốc tân dược cũng như thuốc y học cổ truyền, ngoài các loại thuốc bảo đảm chất lượng theo quy định, đã xuất hiện nhiều loại thuốc giả, thuốc kém phẩm chất nên tình trạng dị ứng thuốc càng gia tăng. Vì vậy, khi sử dụng thuốc phòng bệnh, chữa bệnh cần cân nhắc thận trọng để tránh những tai biến có thể xảy ra khi dùng thuốc bị dị ứng.